Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 6

Náttúrufræðingurinn
70 Náttúrufræðingurinn 77 (3–4), bls. 70–75, 2009
Lilja Karlsdóttir, Margrét Hallsdóttir, Ægir Þór Þórsson
og Kesara Anamthawat-Jónsson
Frjókorn fjalldrapa og
ilmbjarkar á Íslandi
Íslenska ilmbjörkin (Betula pubescens) er lágvaxnari og kræklóttari en sama
tegund víða í nágrannalöndunum. Á norðurslóðum finnst slíkt birkikjarr
víða og er kallað fjallabirki sem tilheyrir undirtegundinni B. pubescens ssp.
tortuosa. Talið er að útlit fjallabirkisins tengist kynblöndun ilmbjarkar og
fjalldrapa (Betula nana). Tegundirnar hafa ólíka litningatölu; ilmbjörk er
ferlitna með 56 litninga en fjalldrapi er tvílitna með 28 litninga. Fundist hafa
þrílitna blendingar með 42 litninga og þetta þrílitna birki er nokkuð algengt
í náttúruskóglendi á Íslandi. Birki er vindfrævað og frjókornaframleiðsla því
mikil. Frjókorn hafa sterkan ytri vegg (exine) sem varðveitist í jarðlögum og
því eru rannsóknir á frjókornum í seti og mó notaðar til þess að rekja gróður-
og veðurfarssögu. Lítill munur er á útliti ilmbjarkar- og fjalldrapafrjókorna
en mikilvægt að greina þau að í slíkum rannsóknum. Við mældum frjókorn
frá 39 ilmbjarkar-, 31 fjalldrapa- og 22 blendingsplöntum til þess að finna
sérkenni þeirra. Munur á stærð frjókorna ilmbjarkar og fjalldrapa var minni
en oft hefur mælst, því áhrif erfðablöndunar koma skýrar fram þegar litn-
ingatala er notuð við aðgreiningu tegunda en ekki útlit. Við fundum einnig
sérkenni á frjókornum blendinganna sem oft voru á einhvern hátt skemmd
eða vansköpuð. Mögulegt er að nýta þessar niðurstöður til þess að rekja
sögu birkis á Íslandi og varpa ljósi á tilurð fjallabirkisins.
1. mynd. Þrílitna blendingur ilmbjarkar og fjalldrapa við Hreðavatn. Uppréttir kven-
reklar og karlrekill í skugga fremst á mynd. – A triploid Betula hybrid by the lake
Hreðavatn. Female catkins (upright) and a male catkin in the foreground. Ljósm./Photo:
Kesara Anamthawat-Jónsson.
Ritrýnd grein
Inngangur
Þegar við hugsum um íslenska skóga
sjáum við fyrir okkur birkiskóglendi,
sumt með nokkurra metra háum
trjám en annað svo lágvaxið að við
hendum gaman að. Síðustu tíu-
þúsund árin hefur ilmbjörk (Betula
pubescens Ehrh.) verið eina trjáteg-
undin sem myndað hefur skóga á
landinu og þess vegna verið mjög
mikilvæg í vistfræðilegu tilliti. Smá-
vaxnari tegund af sömu ættkvísl,
fjalldrapi (B. nana L.), vex einnig í
flestum landshlutum, jafnvel hátt til
fjalla, og sums staðar finnast plöntur
sem líkjast báðum þessum tegund-
um svo mikið að erfitt getur verið
að greina til hvorrar tegundarinnar
þær ættu að teljast1 (1. mynd). Langt
er síðan menn tók að gruna að
birkitegundirnar tvær, ilmbjörk og
fjalldrapi, blönduðust og að ef til
vill væri blöndunin ástæða þess hve
mikið er um lágvaxið og kræklótt
birki á Íslandi.2
Birkið er vindfrævað og framleiðir
því gífurlegt magn frjókorna sem
dreifast langar leiðir á hverju vori.
Veggur frjókornanna er gerður úr
sterku efni sem ver þau fyrir hnjaski
í dreifingunni. Ef frjókorn fellur á
fræni í blómi sömu tegundar vex
frjópípa út um gat á veggnum og
frjóvgar blómið. Þau frjókorn sem
falla annars staðar þorna upp og
deyja en í stöðuvötnum og votlendi
er líklegt að frjóveggurinn geymist
óskemmdur, jafnvel í milljónir ára.
Setlög og mór geyma því upplýs-
ingar um gróðurfar liðinna tíma.3
Lítill munur er á gerð og útliti
frjókorna birkitegundanna tveggja