Són - 01.01.2007, Síða 123

ÁLITAMÁL Í BÓKMENNTASÖGU 123
skoða ljóðagerð á Íslandi á tuttugustu öld: Það sem kallað hefur verið
ljóðbylting um miðja öldina var, að Tímanum og vatninu og sumum
ljóðum Hannesar Sigfússonar undanskildum, í rauninni ekkert nýtt
að dómi Arnar,17 fríljóð og prósaljóð af því tagi sem atómskáldin svo-
kölluðu ortu höfðu komið fram löngu fyrr (og voru enda fæst óræð),
en róttækur módernismi hafði hinsvegar birst alllöngu áður í einu
ljóði eftir Jóhann Sigurjónsson og einum fimm eftir Halldór Kiljan
Laxness. Um hin nýstárlegu ljóð þeirra Jóhanns og Halldórs er ég
sammála Erni, en þótt ein lóa syngi er sumarið ekki komið, svo vikið
sé við kunnum frönskum orðskviði, og hin fáu ljóð sem hann nefnir
eftir þessi skáld – svo makalaus sem þau eru – mörkuðu ekki tímamót
í sögu ljóðlistar á Íslandi, ekki upphaf nýrrar þróunar.
Ég kalla Örn formalista í Sónargrein minni, meira að segja sannan
formalista, og á þá meðal annars við þetta: að hann lætur duga að
leggja formlegan kvarða á expressjónisma og súrrealisma, eftir því
hvort ósamrýmanleikinn og hin óræðu tengsl, sem í hans augum eru
aðal módernisma, koma fyrir milli málsgreina ellegar innan sömu
setningar. Um þetta er margt að segja og ég læt nægja að víkja hér að
hinum fyrrnefnda isma. Í fyrsta lagi tel ég afar hæpið að fjallað verði
um expressjónismann í ljóðlist af neinu viti án þess að taka tillit til
þess að hann var þýskt fyrirbæri, sprottið upp á tilteknum tíma í
þýskri menningarsögu, og án þess að gefa gaum að efni ljóðanna og
inntaki, hugmyndum skáldanna og viðhorfum til tímans sem þau
lifðu á.18 Í öðru lagi er ekki hægt að byggja formlega greiningu á stefn-
unni á fáeinum ljóðum frá upphafi hennar og kalla þau expressjón-
ismann,19 því stefnan var afar sundurleit. Í þriðja lagi er svo vert að
meta söguskilning þennan í ljósi þeirra ályktana sem Örn dregur af
Expressionist poetry, where the disparate elements are at least whole sentences,
from Surrealist poetry where there are often wholly disparate elements within one
sentence“).
17 „Þorsteinn […] heldur dauðahaldi í þá gömlu kreddu að ljóðbyltingin hafi orðið
upp úr seinni heimsstyrjöld.“ Örn Ólafsson (2006a:133).
18 Eitthvað svipað má reyndar segja, að breyttu breytanda, um franska súrreal-
ismann sem varð til upp úr þeirri fagurfræðilegu stjórnleysishreyfingu sem dada-
ismi nefndist, upp úr andófi gegn stríði og borgaralegum gildum, og upp úr
hugmyndum Freuds um dulvitund og óræð öfl sem í manninum byggju.
19 Skilgreiningar Arnar á stefnunni virðast að mestu byggðar á kvæði eftir Alfred
Lichtenstein, „Die Dämmerung“ (1913), sem hann fjallar um í Kóralforspili hafsins
(1992:51–52), og styðst þar við umsögn Edgars Lohner (1969:107–126). Framar
(bls. 46) ber hann reyndar Lohner fyrir því að mikið af því sem kallað hafi verið
expressjónísk ljóð sé lítið annað en „klisjukenndar yfirlýsingar“, sé sem sagt ekki
módernismi.