Són - 01.01.2014, Síða 57

Þorgeir Sigurðsson
Nýjar skjálfhendur á 12. öld
Ég lýsi því í þessari grein hvernig fornskáldin notuðu afbrigði lega hrynj-
andi í máli til að koma á framfæri upp lýsingum án orða í drótt kvæðum
vísum. Þetta gerðu þau með skjálfhendum vísuorðum. Þessi tjáningar-
máti er óvenjulegur og áhugaverður, bæði frá málfræðilegu og bók-
mennta legu sjónarmiði.
Í greininni segi ég frá þrettán skjálfhendum vísum frá tólftu öld en
engin dæmi um slíkar vísur hafa áður verið birt frá þeirri öld. Með þeim
má rekja sögu skjálf hendna til þess tíma að Snorri Sturluson lýsti þeim
í skýringum sínum við Háttatal 1222–1223. Til að stytta mál mitt tak-
marka ég umræðuna við kveðskap frá því fyrir árið 1200 og ég sleppi
um fjöllun um tvískelfdan hátt sem er afbrigði af skjálfhendum hætti.1
Ég nota nafnorðið skjálfhenda eingöngu um skjálfhend vísuorð.
1. Hrynjandi dróttkvæða og einkenni skjálfhendna
Í upphafi þessarar greinar er nauðsynlegt að lýsa hrynjandi í drótt kvæð-
um vísuorðum og í skjálfhendum sérstaklega. Kristján Árnason (1991)
lýsti einföldu líkani2 fyrir hrynjandi í dróttkvæðum sem ég byggi á en
Kristján byggði á hugmyndum William A. Craigie (1900). Sam kvæmt
þessu líkani eru vísuorð þrenns konar og má lýsa þeim á eftirfarandi
1 Í þeim hætti eru tvær skjálfhendur í vísuhelmingi (í fyrsta og í þriðja vísuorði). Eitt
kvæði, Rekstefja er til undir tvískelfdum hætti og ein lausavísa er til sem er eignuð
Leikni berserki. Í kvæðunum Háttatali og Háttalykli eru sýnidæmi um hátt inn.
Kristján Árnason (2006:98–99) lýsir nokkuð öðruvísi tvískelfdum hætti.
2 Líkanið er einfalt í samanburði við kerfi Eduard Sievers með fimm grunn gerðum vísu-
orða og mörgum undirgerðum, sjá bragfræði Finns Jónssonar (1892:14–17), sjá einnig
bók Kari Ellen Gade (1995) þar sem öll drótt kvæð vísuorð frá því fyrir árið 1000 eru
flokkuð. Gade (1995:58) taldi upp sömu dæmi og hér eru talin um skjálf hendur fyrir árið
1000 sem ég gerði einnig í grein 1994. Hans Kuhn (1983:289) hafði nefnt þau áður, nema
dæmið í vísu Þjóðólfs.