Bændablaðið - 23.10.2014, Blaðsíða 36

36 Bændablaðið | Fimmtudagur 23. október 2014
Minnisvarði um Guðmund
Ólafsson (1825–1889), bú fræðing,
alþingismann og bónda, var
afhjúpaður á Fitjum í Skorradal
10. ágúst síðastliðinn. Afkomendur
Guðmundar stóðu fyrir gerð
minnisvarðans 125 árum eftir lát
hans.
Hulda Guðmundsdóttir á Fitjum,
barnabarnabarn Guðmundar, segir
að með minnisvarðanum vilji
afkomendur Guðmundar heiðra
minningu forföður síns og framlag
hans til framfara í íslenskum
búskaparháttum.
„Framlag Guðmundar er að
mestu gleymt, eins og oft gerist
með störf þeirra sem eru á undan
sinni samtíð. Máltækið „fáir njóta
eldanna sem fyrstir kveikja þá“ á
því vel við um Guðmund.“
Stritið var hin æðsta dyggð
og guði þóknanlegt
„Við sem njótum nútíma lífsgæða
þurfum að muna að þau byggjast á
þrotlausri vinnu þeirra sem á undan
fóru og lögðu gjörva hönd á plóg,
eins og stundum er sagt. Það á alveg
sérlega vel við í tilfelli Guðmundar,
því miklum hluta starfsævi sinnar
varði hann í að kenna notkun plóga
og hestafla í stað þess að streða á
mannaflinu. Í þá daga, og mun lengur
raunar, þótti eðlilegt að leggja mest
á mannsins skrokk og spara hrossin.
Stritið var hin æðsta dyggð og guði
þóknanlegt. Við skulum átta okkur á
því að það var ekki búið að finna upp
hjólið hér á landi um 1850.
Menn höfðu því ekki vagna sér til
liðléttingar. Það gerðist ekki fyrr en
þrjátíu árum síðar með innleiðingu
hestvagna. Þegar maður áttar sig
á aldarhættinum sem Guðmundur
glímdi við og ytri aðstæðum, skilur
maður betur hvers vegna hann fékk
ekki meiru áorkað en raun bar vitni,
þrátt fyrir sína góðu menntun og
mikinn vilja,“ segir Hulda.
Samtíminn var íhaldssamur
Guðmundur kom 26 ára gamall frá
námi í Danmörku, Svíþjóð og Noregi
um miðja 19. öld. Þá ríkti hér á landi
mikil tregða eða beinlínis andstaða
gagnvart nýjum hugmyndum. Það
mátti engu breyta.
„Þetta er í sjálfu sér áhugavert
í ljósi þeirrar nýjungagirni sem
ríkir á okkar dögum en samtími
Guðmundar var afar íhaldssamur
og hreint ekki móttækilegur
fyrir þeim nýjungum sem hann
vildi koma á. Framlag hans til
ræktunarbóta og búnaðarfræðslu
varð þó, þrátt fyrir þetta, mikilvægur
hlekkur í framfaraátt í því staðnaða
landeigendaveldi sem hér ríkti, fram
yfir hans daga, eða allt fram undir
aldamótin 1900,“ segir Hulda.
Guðmundur var við nám á árunum
1847–51 og var tvímælalaust meðal
mest menntuðu manna sinnar tíðar
hér á landi. Þórður Kristleifsson
frá Stóra-Kroppi segir í Borgfirskri
blöndu að menntaþrá Guðmundar
hafi verið slík ,,að hann vakti sí
og æ yfir því að afla sér nýjustu
fræðirita, sem út komu erlendis,
um jarðrækt, jarðvegsrannsóknir
og búvísindi margvísleg“. Þá hafi
hann skilið öll Norðurlandamálin,
ensku og þýsku, sem móðurmál
sitt. Telur Þórður að Guðmundur
hafi verið ,,marga áratugi á undan
samíð sinni, en þó framar öllu sem
ágætlega menntaður og atorkusamur
jarðræktarmaður“. Hann hafi haft
,,óbilandi trú á mátt moldarinnar“
og ,,í matjurtagörðum hans spruttu
fleiri tegundir grænmetis en aðrir
bændur þekktu þá“.
Alþingismaður og skrifaðist
á við Jón Sigurðsson
,,Ég held að skrif Þórðar hafi fyrst
vakið forvitni mína á langafa,“
segir Hulda. „Í túlkun hans birtist
Guðmundur sem afskaplega
sjarmerandi persóna, fullur atorku
og hugsjóna, ekki bara á sviði
jarðyrkjunnar heldur líka sem
þátttakandi í þjóðfrelsisbaráttunni.
Þegar ég las tuttugu bréf hans til Jóns
Sigurðssonar forseta sem gefin voru
út á bók árið 1991 fannst mér að
túlkun Þórðar á Guðmundi væri rétt.
Bréfin eru ómetanleg, bein heimild
um hugsunarhátt hans og afstöðu til
ýmissa mála, en maður finnur líka
hvernig það dregur smátt og smátt
af honum, eftir því sem árin líða.
Hann þreytist og það þokast hægt
í framfaraátt. Þeir Jón skrifast á,
alveg þar til Jón deyr árið 1879. Þá
hafði Guðmundur verið þingmaður
Borgfirðinga frá 1875, en eftir andlát
Jóns ,,vildi Guðmundur ekki úr því
sitja á þingi þó farið væri þess á
leit“, segir Stefán, sonur hans, í
minniskompu sinni sem ég hef
undir höndum. Þessi minniskompa
Stefáns afa er góð heimild, en hún
er auðvitað túlkun sonar á föður,
eða sú mynd sem hann vill birta
afkomendum sínum af Guðmundi.
Kompan er því ekki jafngóð
sendibréfunum, sem birta skoðanir
og hugðarefni milliliðalaust.“
Bókstafurinn var harður
húsbóndi
Hulda segist hafa sérstakan áhuga á
nokkrum bréfum Guðmundar sem
eru til Magnúsar Eiríkssonar sem
var guðfræðingur og fyrstur karla
á Norðurlöndum og þó víðar væri
leitað til að gefa út rit til varnar
kvenfrelsi, árið 1851, eða sama ár
og Guðmundur kemur til baka úr
námi. Það kemur margt áhugavert
í ljós í guðfræðilegu tilliti í bréfum
þeirra, segir Hulda, sem sjálf er
MA í guðfræði og bætir við að
það sé hennar túlkun að samfylgd
Guðmundar og Magnúsar hafi haft
afleiðingar fyrir Guðmund sem
segir í einu bréfa sinna til Magnúsar
frá 1853: ,,Ýmsir hafa haft það í
flimtingum að jeg muni hafa nokkuð
skrítnar skoðanir í trúarefnum.
Halda sumir að jeg muni trúlaus með
öllu og þykir þeim Ortodoxunum
það illa, en bændurnir gruna að
jarðyrkja hjá mjer muni þessvegna
eigi þrýfast.“
Hulda segir að hafa verði í
huga Mósebók en þar kveður á um
hvíldarár lands. „Menn litu á það sem
guðlega tilskipun og bókstafurinn var
harður húsbóndi. Því hefur það vakið
almenna tortryggni þegar Guðmundur
taldi þekkingu á vísindum, eðlis- og
efnafræði og svo plægingar vera
ávísun á bætta frjósemi landsins.
Gat verið að svo óguðlegar skoðanir
og umbylting landsins væru af hinu
góða?“
Þurfti að finna upp orð á íslensku
Snemma árs 1853 kemur út fyrsti
kafli af Ritgjörð um ætlunarverk
bóndans sem jarðyrkjumanns, eftir
Guðmund, prentað hjá S.L. Möller
í Kaupmannahöfn. Einkunnarorð á
titilblaði eru Bóndi er bústólpi, bú er
landstólpi.
Í formála Guðmundar kemur
meðal annars fram að jafn mikilvægt
og það sé að kenna eðlis- og efnafræði,
eða eins og hann orðar það, „að lýsa
efnum þeim, sem einkum mynda
jarðveginn og grösin“ þá sé það ekki
einfalt ,,því engin þess konar fræði
eru hingað til samin á íslenzka tungu,
málið er því óvant slíkri vísindagrein,
og vantar bæði orð og talshætti, sem
henni eru eiginlegir. Jeg hef því hlotið
að smíða ýms ný orð bæði yfir efnin
og áhrif þeirra“.
„Það var því ekki auðvelt fyrir
Guðmund að koma vísindalegri
þekkingu sinni til skila,“ segir Hulda,
„hann þurfti að byrja á því að búa til
orð um það sem aldrei hafði verið
nefnt í íslenskri tungu, og mæta svo
því afturhaldi sem viðjar vanans
skópu.“
Þörf fyrir búnaðarskóla
Í formála sama rits kemur einnig
fram það baráttumál sem Guðmundi
er hugstætt og hann nefnir í flestum
bréfa sinna. Þetta er þörfin fyrir
búnaðarskóla. Hann segir: ,,Það er
vonandi og óskandi, að stjórn og
þjóð vildu leggjast á eitt, til að koma
á fót þess háttar stofnunum, þar sem
bændaefni gætu átt kost á að afla sjer
þeirrar menntunar, sem kennir þeim að
þekkja ætlunarverk sitt eins og hæfir
stöðu þeirra. Slíkar stofnanir hljóta
að þykja öllum þeim nauðsynlegar,
sem vita, hver þjóðheill er að góðum
bændum og búskap. En þótt fátækt
og samtakaleysi landsmanna kunni
enn þá að vera því til fyrirstöðu að
ein menntastofnun handa bændum
geti komizt hjer á fót, þá má ætla, að
slíkt geti ekki til langframa orðið. Þess
má því vænta, að menn sýni vonum
bráðara í verkinu, að þeim sje annt
um vegna þjóðarinnar að koma slíkri
stofnun á fót.“
Þegar stjórnendur áttuðu sig á
því að jarðyrkjan gat ekki tekið
framförum, nema með bættum kjörum
bænda og ,,frjálslegum búnaðarlögum
og ýmsum nytsömum tilhögunum“
þá fyrst urðu framfarir í jarðyrkjunni,
segir Guðmundur í þessu riti sínu árið
1853.
„Lykilorðin voru frelsi og
menntun, enn var þó langt í land.
Fyrsti búnaðarskólinn var ekki
stofnaður fyrr en 1880, sama ár og
farið var að nota akfæri, eða vagna
á hjólum og flestir bænda voru
leiguliðar fram undir aldamót. Í
rauninni ríkti hér þrælahald þar til
vistarbandið rofnaði 1894.
Við, sem byggjum Ísland í dag,
megum ekki gleyma því sem forfeður
okkar og formæður lögðu af mörkum.
Þess vegna er gott og mikilvægt að
tengja sig sögunni og reisa þeim
bautasteina til framtíðar,“ segir
Hulda Guðmundsdóttir að lokum.
/VH
Minnisvarði um Guðmund Ólafsson:
Frumkvöðull framfara í landbúnaði
Hulda Guðmundsdóttir og Ólafur R. Grímsson, forseti Íslands, við afhjúpun minnisvarðans um Guðmund Ólafsson.
• Um jarðyrkju á Íslandi. Ný fjelagsrit, 9. árg. 1849, s.
102–130.
• Um búnaðarfjelög. Ný fjelagsrit, 12. árg 1852, s. 145–168.
• Um búnaðarskólastofnun á Íslandi. Ný fjelagsrit, 15. árg.
1855, s. 125–151
• Um jarðabygging og ábúð. Ný fjelagsrit, 24. árg. 1864, s.
156–172.
• Um vatnsveitingar og þúfnasljettur. Skýrsla Búnaðarfj.
Suðuramtsins 1874–76.
• Skýrsla um jarðabætur. Íslendingur, 3. árg. 1863.
• Um þúfnasljettun Andvari 1. árg. 1874, s. 139–164.
• Hvernig eigum vér að byrja hina nýju þúsund-ára-öld?
Norðanfari, 15. árg. 1876.
Að auki er varðveitt í eiginhandarhandriti Guðmundar, án ártals,
þýðing hans úr ensku eftir James F. W. Johnston „Spurningar í
jarðyrkjufræði“.
Fræðslurit og nokkrar ritgjörðir
Guðmundar Ólafssonar
Guðmundur Ólafsson, búfræðingur, alþingismaður og bóndi.
Bændablaðið Smáauglýsingar 56-30-300 Næsta blað kemur út 6. nóvember