Skírnir - 01.09.1989, Page 191

SKIRNIR
ÞAR SEM HEIMSPEKI . . .
441
1577 reyndist sömuleiðis vera handan tungls og hafði mikil áhrif á hann.
Hún sýndi svo ekki varð um villst að lagskipting heimsins að hætti Aris-
tótelesar stóðst ekki í raun.13
Rakhnífur Ockhams gat ekki ráðið niðurlögum þessara nýju náttúrufyr-
irbæra sem stönguðust illilega á við ríkjandi kenningar og heimsmynd.
Þessu var ekki ósvipað farið um 1900 þegar vísindamenn uppgötvuðu
geislavirkni og röntgengeisla án þess að hafa handbærar kenningar til að út-
skýra eðli þeirra. Þetta er dæmi um hve villandi er að skoða vísindasöguna
fyrst og fremst frá sjónarhóli kenninga eins og gert hefur verið á undan-
förnum áratugum, t. d. í bók Kuhns um vísindabyltingar. Einn þeirra
fræðimanna sem hafa riðið á vaðið á síðustu árum og gagnrýnt þessa heim-
spekiskoðun er vísindaheimspekingurinn Ian Hacking. Að hans mati eru
ný fyrirbæri og tilraunastarfsemi ekki síður aflvaki vísindaþróunar en vís-
indakenningar. Hann álítur að það séu fyrirbærin sem séu raunveruleg en
ekki kenningarnar sem lýsa fyrirbærunum. Því má hugsa sér að kenningar
séu mismunandi langlífar og þær megi skera í burtu með rakhníf Ockhams.
Oðru máli gegnir um náttúrufyrirbærin sem lifa að einhverju leyti sjálf-
stæðu lífi óháð vísindakenningum og bjóða rakhníf Ockhams óhrædd
byrginn.13 Það hefði mátt leggja meiri áherslu á það að Týchó notaði ekki
hjálpartæki á borð við sjónauka heldur horfði hann og aðstoðarmenn hans
til himins með „berum augum“. Ahrifavald tæknilegra hluta vill oft gleym-
ast í vísindasögunni, þ. e. litið er á ný tæki af ýmsu tagi sem sjálfsagða hluti.
Þó að Galíleó ryddi notkun sjónauka braut í stjörnufræðinni hélt hann því
blygðunarlaust fram að menn horfðu til himins með „eigin skynfærum“
(11,143). Vissulega eru sjónaukar bornir upp að skynfærum manna, en það
sem sést með sjónaukanum á hins vegar iítið skylt við venjulega sjónræna
skynjun. Því má líta svo á að í eðlisvísindum eigist við tvö andstæð öfl,
þ. e. annars vegar þráin eftir einfaldleika og hins vegar óþrjótandi tækja-
gleði og nýjungagirni mannskepnunnar sem stefnir í þveröfuga átt. Aður
óþekkt fyrirbæri, sem gera heiminn flóknari og margbreytilegri á varanleg-
an og djúpstæðan hátt, koma í ljós vegna nýrrar tækni. Af því getur leitt að
gera verði ríkjandi vísindakenningar flóknari til að útskýra hinn aukna
fjölda náttúrufyrirbæra eða þá að grundvellinum er smátt og smátt kippt
undan tilveru þeirra. Kannski mætti lýsa þessum óhrekjanleika nýrra fyrir-
bæra og hluta sem verufræðilegri örlagahyggju.
Jafnvel þótt Týchó hefði ekki yfir að ráða sjónauka stundaði hann mikil-
vægar og umfangsmiklar stjörnuathuganir með háþróuðum mælitækjum
sem kostuðu stórfé að þeirra tíma hætti. Um hríð hafði Týcho til ráð-
stöfunar um það bil einn hundraðasta af öllum tekjum danska ríkisins (II,
31). Hvernig voru þessi útgjöld réttlætt á þeim tíma þegar vísindin höfðu
lítið til málanna að leggja í hagnýtum skilningi nútímamanna? Hvaða hag-
fræðilegu eða hugmyndafræðilegu ástæður lágu að baki stuðningnum við
hann í Kaupmannahöfn á þessum árum? Sérstaklega er þetta áleitin spurn-
ing í ljósi þess, að þegar nýr konungur tók við Danaveldi hætti að blása by r-