Sagnir - 01.06.1999, Síða 6

Πgu nijanna
Sagnir 1999 5
(sem er að megninu til frá árinu 1699) var meðal annars rætt
um „almennan sljóleika“ landsmanna gagnvart ýmsum harð-
indum, sem flestir kveinkuðu sér yfir. Þrátt fyrir harmakvein
landsmanna virtist sem enginn leiddi hugann að leiðum til úr-
bóta fyrir land og þjóð:
Hann Páll Vídalín hyggur, að þessi hugsunarháttur hafi
smám saman síast inn í þjóðina, eftir því sem tímarnir liðu
af því að böl það, sem mest hafði þjáð hana, hafi ekki riðið
yfir hana í einu með fullum krafti, heldur læðst að henni
líkt og tærandi sjúkdómur, farið mjög hægt í fyrstu en hert
síðan á, eftir því sem undirrót þess gróf meira um sig og
styrktist, þangað til það náði undirtökunum í þjóðlífinu og
lagði það allt undir sig.8
Þessi deyfð gagnvart breytingum hefur gefið sagnfræðing-
um tilefni til að ætla að fyrr á tímum hafi kyrrstaða verið álit-
in eðlilegt ástand, en að breytingar og stöðugar framfarir væru
einfaldlega óeðlilegar.9 Ef þessi athyglisverða hugsun er yfir-
færð á framtíðarsýn fólks á fyrri öldum, má velta því fyrir sér
hvort að fólk taldi mögulegt að komandi tímar myndu á ein-
hvern hátt verða ólíkir samtímanum. Ef fólk taldi stöðnun vera
eðlilega, verður að teljast ólíklegt að það gæti ímyndað sér að
framtíðin myndi bera nýjungar í skauti sér.
Áhættufælni átjándu aldar var í samræmi við boðskap
kirkjunnar, sem markaðist af kenningum hins lútherska rétt-
trúnaðar.10 Höfuðrit kirkjunnar á þessum tíma var hin fræga
postilla Jóns Vídalíns biskups (1666–1720).11 Vídalínspostilla
var helsta húslestrarbók Íslendinga frá árinu 1718 og allt fram
á nítjándu öld, og er talin hafa haft mjög mikil og langvarandi
áhrif á íslenskt þjóðlíf á þeim tíma.12 Um það vottaði til dæm-
is Indriði Einarsson leikritaskáld (1851–1939) í æviminning-
um sínum, þar sem hann ræddi meðal annars um áhrif postill-
unnar: „Gamalt, guðhrætt almúgafólk sagði ekki, að hitt eða
þetta stæði í biblíunni; það sagði: „Það stendur hjá meistara
Jóni,“ og þá var setningin hafin yfir öll mótmæli; þá var hún
heilagur sannleikur.“13
Þegar boðskapur postillunnar er skoðaður má sjá fyrr-
nefnda áherslu á jafnvægi og stöðugleika sem einkenndi sam-
félagið svo mjög. Boð hennar hafa verið túlkuð á þann hátt að
maðurinn ætti að sætta sig við hlutskipti sitt í lífinu og gæti
jafnvel stefnt sálu sinni í voða með því að reyna að breyta fé-
lagslegri og efnahagslegri stöðu sinni.14 Í postillunni er bent á
að forsjá Guðs leiði manninn í gegnum lífið, og hann ætti ekki
að reyna að breyta því eða efast um áttvísi Drottins. Slíkar til-
raunir voru taldar til marks um vantrú mannsins á fyrirætlun-
um Guðs, eins og kemur fram í kafla sem lesa átti á þriðja degi
jóla. Þar var ákveðinn boðskapur ætlaður þeim sem létu sér
ekki nægja þann fróðleik sem Guð hafði opinberað manninum
og vildu vita meira um leyndardóma lífsins:
En þeir sem þá vilja forvitnir vera, þeir hafa lært það af
fjandanum að láta sér ekki nægjast með Guðs gjöf, heldur
eyða góðum gáfum og tímanum, sem Guð hefur gefið til að
rækja sína sáluhjálp og að kenna öðrum, til þess að skyggn-
ast inn í Guðs leyndardóma og hið órannsakanlega djúp
hans guðdómlegrar speki, líkir Betsemítum, hverjir af for-
vitni skyggndust inn í örkina og urðu þar fyrir af Guði
slegnir, mörg þúsund manns . (1. Sam. 6). Svo eru og marg-
ir af hinum með blindni slegnir, því drottinn hefur höndlað
þá í þeirra slægvizku og hann veit, að þrætur vitringanna
eru hégómi (1. Cor.3). Eins og Guð, sá sem vill, að allir
Árið 1796 birtist löng og ítarleg ritgerð eftir Hannes Finnsson bisk-
up í ársriti Lærdómslistafélagsins um þau harðindi er höfðu gengið
yfir þjóðina í gegnum aldirnar. Í ritgerðinni reyndi hann meðal ann-
ars að sýna fram á að framtíðin gæti orðið þjóðinni góð, þrátt fyrir
tíð hallæri. Ritgerðin var alls tæpar 200 blaðsíður að lengd, og var
þungamiðjan í þessu ársriti Lærdómslistafélagsins. Alls var ritið 327
blaðsíður þetta ár.
menn verði sáluhólpnir (1. Tím. 2), hefði ekki gjört þetta
ljósara, hefði hann vitað það mundi manneskjunni vera
haganlegra til sálunota? Og þanninn er nú forvitnin þeim
skaðleg, er sig hyggna og lærðasta kalla, hvar af öll vantrú,
öll hjátrú, afguðadýrkun, mannasetningar, já, allar trúarvill-
ur og andskotans evangelíum er inn komið í heiminn. Og
hver vill þá segja, að forvitnin sé ein lítil synd?15
Skilaboðin eru skýr, maðurinn á ekki að efast um réttmæti
aðgerða Guðs, heldur spyrja einskis um torskilin efni. Annað
kemur frá sjálfum djöflinum. Í postillunni segir ennfremur:
„Maðurinn veit ekki sinn sess eður göngu, segir ritningin, og
hversu vill hann þá meira vita?“16 Boðskapur postillunnar gef-
ur tilefni til að álykta að fólk hafi talið að æðri máttarvöld
stjórnaði lífi þeirra í nútíð og framtíð, en athafnir mannsins til
að hafa áhrif á eigið líf hafi verið til lítils.
Undir forsjá Guðs
Trúin á fyrirhyggju Guðs hefur greinilega haft töluverð áhrif
á landsmenn. Þannig flutti séra Jón Arngrímsson, sóknarprest-
ur á Borg á Mýrum (1769–1798) ræðu fyrir söfnuð sinn árið
1798 þar sem hann fór mörgum orðum um trú sína á forsjón