Sagnir - 01.06.1999, Síða 8

Πgu nijanna
Sagnir 1999 7
árið 2900!29 Það hefði varla nokkur maður leitt hugann að eitt
hundrað árum áður. Þessi hugarfarslega breyting hefur valdið
því að finna má skýra mynd af framtíðarsýn landsmanna í
mörgum samtímaheimildum frá síðari hluta nítjándu aldar.
Engu að síður voru margir sem báru enn fullt traust til forsjón-
ar Guðs, eins og Guðmundur Davíðsson gerði í fyrrnefndri
„hugsanabók“ sinni.
Þjóðernishyggja og framfaratrú
Þegar komið er fram undir miðja nítjándu öld voru vindar
hinnar rómantísku þjóðernisstefnu farnir að blása um íslenskt
þjóðlíf. Framfarahyggjan var henni samferða og markaði djúp
spor í þjóðfélagsumræðuna það sem eftir lifði af öldinni.
Skáldin tóku að yrkja í þessum anda, ræður stjórnmálamanna
voru í svipuðum dúr, og greinar blaðanna sömuleiðis.30 Í hinni
hversdagslegu umræðu var mikil áhersla var lögð á framfarir
og framfaralögmál, en margir töldu að sívaxandi framfarir
myndu leiða manninn til móts við nýja og betri tíma, jafnvel
til fullkomnunnar.31 Einn þeirra var maður að nafni Guðmund-
ur Guðmundsson sem skrifaði í Þjóðólf árið 1886:
Framför einstakra manna, heilla þjóða og alls mannkynsins
fylgir sömu meginlögum í stóru sem smáu. Munur á fram-
förum... er að eins fólginn í því, hvað þær eru skjótar og
hve langt þær komast, en allir menn og allar þjóðir feta hinn
sama fastákveðna feril að takmarki fullkomnunarinnar.32
Á sama tíma bárust fréttir af vaxandi tækniframförum í
blöðum og tímaritum landsmanna. Má þar nefna frásagnir af
talsímanum, tilraunum með flugför, og „frjettaþráðum“.33
Slíkar fréttir gáfu fólki tilefni til bjartsýni í garð komandi
tíma, þegar tækninýjungar gætu gert lífið þægilegra. Þannig
birtist eftirfarandi frásögn í handskrifaða sveitablaðinu Hann
og hún í janúar árið 1896, sem tileinkuð var 7. janúar það ár.
Þar var rætt um ákveðin tímamót í samgöngumálum:
Þann dag var maður á ferð fram dalinn á tveimur jafnfljót-
um með litla tösku á hlið; það var hinn fyrsti aukapóstur frá
Kesti að Lundi. Mjór er mikils vísir; má vera að 1. janúar
1996 hafi aukapósturinn dróg í taumi ef hann þá ekki kem-
ur keyrandi í gufuvagni eða fljúgandi í loptinu, sem eins er
líklegt.34
Þessi trú á framfarir tengdist hinni rómantísku þjóðernis-
hyggju náið. Segja má að stór hluti þjóðfélagsumræðunnar á
síðari hluta nítjándu aldar hafi verið tengd nokkurs konar
þjóðerniskenndri framfarahyggju, sem kemur skýrt fram þeg-
ar blöð og tímarit frá þessum tíma eru skoðuð.
Framtíðarsýn blaða
og tímarita 1870–1900
Umræður hinnar fjölbreyttu blaðaflóru frá síðari hluta nítj-
ándu aldar snerust að miklu leyti um eflingu lands og þjóðar í
þágu komandi tíma, en ótal hugvekjur um framfaramál birtust
í velflestum blöðum og tímaritum á þessu tímabili.35 Þær báru
sterk merki sjálfstæðibaráttunnar þar sem lögð var áhersla á
að vegur þjóðarinnar yrði sem mestur á komandi tímum.
Ritið Deo, regi, patriæ er að stofni til frá árinu 1699. Páll Vídalín tók
það upphaflega saman, en Jón Eiríksson endurbætti það og gaf út
árið 1768. Í ritinu má finna ágæta lýsingu á því hugarfari sem ríkti
gagnvart breytingum og framkvæmdum meðal íslensku þjóðarinnar
á 17. og 18. öld.
Eftir Jón Vídalín biskup, liggur Vídalínspostilla, frægt rit sem inni-
heldur útleggingar á boðskapi kirkjunnar. Fólki var ætlað að lesa í
postillunni ef það komst ekki til kirkju. Postillan var prentuð marg-
sinnis á 18. og 19. öld og er almennt talin hafa haft mikil áhrif á trú-
arlíf landsmanna. Hún kom síðast út árið 1995. Útgáfan á myndinni
er frá árinu 1838.