Sagnir - 01.06.1999, Blaðsíða 11

10
Πgu nijanna
Sagnir 1999
1 Þessi grein byggist á B.A. ritgerð höfundar: Þjóð eignast fegurri framtíð.
Einsögurannsókn á framtíðarsýn Íslendinga á síðari hluta 19. aldar.
(1999).
2 Marta María Stephensen: Einfalt matreiðsluvasakver fyrir heldri manna
húsfreyjur. Heimildarit söguspekingastiftis I. Þorfinnur Skúlason og Örn
Hrafnkelsson bjuggu til prentunnar. Hafnarfirði, 1998. Bókin kom fyrst út
árið 1800.
3 Hannes Finnsson: Mannfækkun af hallærum. Jón Eyþórsson og Jóhannes
Nordal sáu um útgáfuna. Reykjavík, 1970. Ritgerðin birtist upphaflega í
ársriti Lærdómslistafélagsins árið 1796.
4 Sjá t.d. Jóhannes Nordal: „Um bókina og höfund hennar.“ Mannfækkun af
hallærum, bls. XI.
5 Sjá t.d. Jóhannes Nordal: „Um bókina og höfund hennar.“ Mannfækkun af
hallærum, bls. XI, og reyndar flesta inngangskafla að sögu átjándu aldar.
6 Íslenskur söguatlas. Annað bindi. Frá 18. öld til fullveldis. Ritstjórar: Árni
Daníel Júlíusson, Jón Ólafur Ísberg og Helgi Skúli Kjartansson. Reykja-
vík, 1992, bls. 38-39. Gísli Gunnarsson rannsakaði áhrif áhættufælninnar
á íslenskt samfélag í bók sinni Upp er boðið Ísaland. Einokunarverslun og
íslenskt samfélag 1602–1787. Reykjavík, 1987, bls. 118–120 og 250–257.
7 Gunnar Halldórsson, Jón Ólafur Ísberg og Theodóra Þ. Kristinsdóttir:
„Íhaldssemi og framfarahugmyndir fyrr á tímum.“ Saga 27 (1989), bls.
137–151. Sjá einnig grein Gunnars, Sagnir 20 (1999).
8 Páll Vídalín og Jón Eiríksson: Um viðreisn Íslands. Deo, regi, patriae.
Steindór Steindórsson íslenskaði. Jarþrúður Hafsteinsdóttir bjó til prent-
unar. Reykjavík, 1985, bls. 22. Bókin kom fyrst út árið 1768 og þá á
dönsku.
9 Sjá t.d. Guðmundur Hálfdanarson: „Verði ljós! Af baráttu upplýsingar við
myrkramenn og ljóshatara.“ Skírnir 166 (vor 1992), bls. 209. Helgi Þor-
láksson hefur einnig bent á svipaða hugsun á sautjándu öld, sjá: Helgi Þor-
láksson: Sautjánda öldin. Reykjavík, 1984, bls. 12.
10 Sjá nánar: Gunnar Halldórsson: „Lútherskur rétttrúnaður og lögmál hall-
æranna.“ Sagnir 10 (1989), bls. 46–57.
11 Guðfræðingar hafa reyndar deilt um hvort að postillan hafi í raun verið
lýsandi fyrir lútherskan rétttrúnað. Sjá nánar: Arne Möller: Jón Vídalín og
hans Postil. En biografisk og litterærkritisk Undersögelse. Óðinsvé, 1929.
Einnig: Gunnar Kristjánsson: „Lutherus í Vídalínspostillu.“ Kirkjuritið 63
(1997), bls. 2–9, Sigurður Árni Þórðason: Liminality in Icelandic Religi-
ous Tradition. Nashville, 1989, og kandítatsritgerð Skúla Sigurðar Ólafs-
son í guðfræði frá 1996: Orð og áhrif í postillum Gísla Þorlákssonar og
Jóns Vídalíns, bls. 47–95.
12 Gunnar Kristjánsson: „Viðhorf Vídalínspostillu til kvenna.“ Konur og
kristmenn. Þættir úr kristnisögu Íslands. Ritstjóri: Inga Huld Hákonar-
dóttir. Reykjavík, 1996, bls. 196. Postillan kom út í heild þrettán sinnum
á tímabilinu 1718–1838. Sigurður Gylfi Magnússon hefur þó bent á að
erfitt sé að dæma um áhrifamátt postillunnar eingöngu út frá upplags og
prenttölum. Sjá: Sigurður Gylfi Magnússon: Menntun, ást og sorg. Ein-
sögurannsókn á íslensku sveitasamfélagi 19. og 20. aldar. Sagnfræðirann-
sóknir 13. Reykjavík, 1997, bls. 17–18.
13 Indriði Einarsson: Sjeð og lifað. Endurminningar. Reykjavík, 1936, bls.
36–37.
14 Gunnar Halldórsson, Jón Ólafur Ísberg og Theodóra Þ. Kristinsdóttir:
„Íhaldssemi og framfarahugmyndir fyrr á tímum.“, bls. 139. Þó hefur
komið fram gagnrýni á þessa túlkun. Sjá: Björn S. Stefánsson: „Áhrif trú-
arboðskapar á atvinnuhætti.“ Saga 28 (1990), bls. 157–167.
Þess má einnig geta að Helgi Þorláksson hefur varið rétttrúnaðinn og bent
á að hann hafi ekki verið eins strangur eins og oft er talið. Sjá: Helgi Þor-
láksson: „Aldafarið á sautjándu öld.“ Hallgrímsstefna. Fyrirlestrar frá
ráðstefnu um Hallgrím Pétursson og verk hans sem haldin var í Hall-
grímskirkju 22. mars 1997. Ritstjórar: Margrét Eggertsdóttir og Þórunn
Sigurðardóttir. Reykjavík, 1998, bls. 21–23.
15 Jón Vídalín: Vídalínspostilla. Páll Þorleifsson og Björn Sigfússon bjuggu
til prentunnar. Reykjavík, 1945, bls. 81.
16 Jón Vídalín: Vídalínspostilla, bls. 283.
17 Jón Arngrímsson: Vorir tímar standa í Guds hendi. Síðasta andlega ræda
sál. kennimannsins Jóns Arngrímssonar, sóknarprests til Borgarþinga á
Mýrum, flutt þremur dögum fyrir hans dauda í Borgarkirkju á nýársdag
1798. Leirárgörðum, 1798, bls. 22. Eins og titillinn ber með sér, lést Jón
þremur dögum eftir að hann flutti þessa ræðu. Hann endaði ræðuna á þess-
um orðum: „...hvørt mér audnast lífs að útenda þetta ár edur ecki, óbifan-
legt skal þó mitt traust á þér vera bædi í lífi og dauda. Amen.“ (bls. 48).
18 Sendibréf frá íslenskum konum 1784–1900. Finnur Sigmundsson bjó til
prentunar. Reykjavík, 1952, bls. 20–21.
19 Sendibréf frá íslenskum konum 1784—1900, bls. 11.
20 Kristrún Halla Helgadóttir: „Bréfsefnið er að segja frá sjálfri mér. Rann-
sókn á bréfaskrifum Sigríðar Pálsdóttur til bróður síns á árunum 1818-
1842.“ Sagnir 17 (1996), bls. 28.
21 Í þessu sambandi má benda á að íslenskur almenningur hafði haft lítil
kynni af prentuðu veraldlegu máli fyrr en með tilkomu Hrappseyjarprent-
smiðju árið 1773, þar sem mest var prentað af guðsorðabókum fram að
þeim tíma. Loftur Guttormsson: „Bókmenning á upplýsingaöld. Upplýs-
Tilvísanir
Breytinga var ekki að vænta í rótgrónum samfélagsháttum
gamla bændasamfélagsins.
Afhelgun íslensks samfélags á nítjándu öld hefur líklega
valdið því að landsmenn fóru að gera sér sjálfstæða mynd af
framtíðinni, óháð forsjá æðri máttarvalda. Breytt hugarfar og
undanhald áhættufælninnar ollu því að búast mátti við að fram-
tíðin byggi yfir breytingum og nýjungum. Með risi hinnar róm-
antísku þjóðernisstefnu og framfaratrúar á síðari hluta aldarinn-
ar komu framtíðarhugleiðingar fram í opinberri umræðu, þar
sem álitið var nauðsynlegt að efla þjóðina á öllum sviðum með
hag komandi kynslóða sem markmið. Margir töldu að slík um-
bylting væri nauðsynlegt svo að þjóðin gæti í framtíðinni orðið
sjálfstæð og búið í velsæld sem hæfði sjálfstæðri þjóð. Þessi
boðskapur höfðaði misjafnlega sterkt til landsmanna, en líklegt
þykir að hann hafi haft töluverð áhrif á stóran hluta þeirra, og
kom það skýrt fram í allri þjóðfélagsumræðu. Ef vel tækist til
með eflingu þjóðlífsins, gætu afkomendur landsmanna í fram-
tíðinni lifað við betri lífsgæði en þjóðin hafði áður kynnst. Því
bæri landsmönnum að bæta hagi lands og þjóðar í þágu niðj-
anna. Óþekktur höfundur sem ritaði í Þjóðólf árið 1889 orðaði
þessa hugsun líklega best: „Hin mikla þrá hjá mönnum til þess,
að þjóðin verði auðugri, er í raun rjettri löngun til þess, að ept-
irkomendur vorir verði sælli og að þeim líði betur, heldur en oss
sjálfum, og á hún rót sína að rekja til kærleikans.“48