Sagnir - 01.06.1999, Blaðsíða 16

Byggastefna bndasamflagsins
Sagnir 1999 15
samskipti húsbænda og vinnufólks lytu sömu lögmálum og
samskipti foreldra og barna. Fólk sem ekki var sjálfs sín
ráðandi var selt undir húsaga í eins konar framlengdri
bernsku. Þar á móti kom að húsbændum var skylt að sjá því
fyrir lífsviðurværi, líkt og börnum á sínu framfæri. Í „bæn
eftir predikun“ í Vídalínspostillu er þess farið á leit við
almættið að hann gefi:
börnum og hjúum hlýðin og auðsveip hjörtu, að þau séu
foreldrum og húsbændum undirgefin í öllu því, er þeim
eftir guðs orði og laganna skyldu tilsagt verður.16
Til að tryggja hlýðni og kristilega auðmýkt virðist að
minnsta kosti sumum húsbændum hafa þótt tilhlýðilegt að
beita sömu ögunaraðferðum við vinnuhjú og beitt var við
börn. Þetta sést meðal annars á því að margir töldu að „helst
ætti að flengja bæði vinnuhjú og börn á
föstudaginn langa svo þau mættu kynnast
píslum frelsarans að nokkru.“17 Þótt
ótrúlegt megi virðast er þessi siður talinn
hafa tíðkast „á stöku stað fram um miðja
19. öld.“18
Eins og áður sagði höfðu húsbændur
framfærsluskyldu gagnvart vinnuhjúum;
var skylt að láta þeim í té fæði og klæði.
En í sumum tilfellum að minnsta kosti
virðast vinnuhjúin hafa búið við falskt
öryggi. Jón Steingrímsson segir frá því að hann hafi rekið frá
sér tvo vinnumenn sína haustið 1783 og að þeir hafi báðir dáið
í móðuharðindunum. Hvorki verður vart við iðrun né
afsökunartón í þeirri frásögn.19
Þegar að þrengdi mátti landsvani sín meira en lagaboð. Allt
fram á 19. öld þótti ekki tiltökumál að niðursetningar væru
settir hjá þegar lítill matur var til. Árið 1813 „hefði fjöldi
manns dáið hér af hungri, á innesjum, ef þeim hefði ei gefist
mikill skelfiskur“20 segir Guðrún Skúladóttir í bréfi til Gríms
Jónssonar. En hættan er liðin hjá þegar bréfið er skrifað og
„fólk hefur ei dáið hungurs eða hors dauða nema fáeinir
niðursetningar og tveir eða þrír fátæklingar.“21
Af þeim sem dóu af völdum hallæra og sagt er frá á annað
borð, virðast fæstir hafa fengið virðulegri eftirmæli en
niðursetningarnir sem minnst er á í framhjáhlaupi í bréfi
Guðrúnar. Ef til vill má skýra það með sektarkennd þeirra sem
eftir lifðu og áttu erfitt með að réttlæta framkomu sína
gagnvart þeim sem létu lífið. En hungurdauðinn var svo
algengur að segja má að hallærin hafi verið innbyggð í
samfélagskerfið. Þegar þau skullu á virðist fólk því þegar hafa
gert upp hug sinn um hverjum væri skylt að hjálpa og hverjum
ekki. Í því samhengi er fróðlegt að skoða þá ofuráherslu sem
lögð var á að raða bændum í virðingarröð sem virðist hafa
verið breytileg frá ári til árs.
Mannamunur
Gyða Thorlacius, dönsk kona sem bjó á Íslandi árin
1801–1815, segir frá því þegar hópur fólks í skemmtiferð kom
ríðandi að á nokkurri: „Fylgdarmaðurinn reið í fararbroddi yfir
hana og síðan tveir og tveir, karl og kona, samsíða, og „fór
röðin eftir mannvirðingum.“22 Þegar efnt var til brúð-
kaupsveislna á fyrri hluta 19. aldar kom það í hlut
hreppstjóranna að raða fólki í sæti. Eftir frásögn Eiríks
Eiríkssonar af lifnaðarháttum í Skagafirði virðist það ekki hafa
gengið alveg þrautalaust: „Mikill tími gekk einatt að raða
fólkinu niður í hæfileg sæti, því sætin urðu að samsvara
virðingarröð hvers og eins.“23 Fyrst niðurröðun í sæti tók svo
langan tíma er freistandi að álykta að mælikvarðinn sem miðað
var við hafi verið nokkuð flókinn og að oft hafi þótt ástæða til
að endurmeta stöðu hvers einstaklings í virðingarröðinni.
Af rannsóknum sínum á dreifingu auðs og valda á 18. öld
hefur Bragi Guðmundsson komist að svipaðri niðurstöðu og
Gísli Gunnarsson, prófessor í sagnfræðiskor, um samfélagslega
lækkun kynslóðanna. Þótt auður og embætti hafi ekki þurft að
fara saman24 telur Bragi að „eftir því sem lengra leið frá
ættföður hafi líkur fyrir lægri stéttarstöðu aukist“25 bæði hvað
varðar auð og völd. Hann gerir ráð fyrir
því „að í áliti a.m.k. hafi veraldlegir
valdsmenn staðið efst, þá klerkar og
bændur neðst.“26 En ef tilgáta mín er rétt
þá er mikið vafamál að hægt sé að líta á
alla bændur sem eina stétt. Miklu líklegra
er að skýr virðingarmunur, sem jafna má
við stéttaskiptingu, hafi alltaf verið milli
þeirra bænda, sem vegna auðs og/eða
frændstyrks og ættgöfgi höfðu örugga
afkomu, og hinna, sem vegna fátæktar áttu
stöðugt á hættu að flosna upp.
Ýmislegt bendir til þess að áherslan á virðingarmun hafi
gegnt þeim tilgangi að aðgreina málsmetandi bændur með
skýrum hætti frá þeim sem helst áttu á hættu að verða undir í
Jón Eiríksson
„Virðingarröðin staðfesti
hve bilið var breitt milli ríks
bónda og fátæks enda var
það oft á valdi ríkra
bænda að rífa upp heimili
hinna fátæku og setja
börn þeirra niður hjá
vandalausum.“