Sagnir - 01.06.1999, Side 58

Skasta svikamylla auvaldsins
Gengisstefna Norðurlandaþjóðanna
og Íslendinga
Englandsbanki afnam gullinnlausn 21. september 1931. Í kjöl-
farið féll pundið mikið í verði, 15% fyrsta daginn, og í árslok
var lækkunin orðin 30%.4 Fjölmörg ríki felldu gengi gjaldmiðla
sinna í kjölfar Englendinga, þeirra á meðal Norðurlandaþjóð-
irnar. Gengisnefnd, sem lögum samkvæmt sá um gengisskrán-
ingu íslensku krónunnar, ákvað á fundi 2. október 1931 að
gengið skyldi óbreytt gagnvart pundi, 22,15 krónur. Ásgeir Ás-
geirsson fjármálaráðherra lagði áherslu á að gengisstefna
stjórnvalda hefði ekki breyst, enda var gripið til víðtækra að-
gerða til að koma í veg fyrir að gengi krónunnar raskaðist.5
Komið var á skilaskyldu erlends gjaldeyris sem öðrum en bönk-
unum var bannað að versla með og bankarnir hvattir til að veita
ekki gjaldeyri til innflutnings á „ónauðsynlegum varningi“.6
Á Norðurlöndunum var þróunin nokkuð önnur, því við af-
nám gullfótarins var þar tekin upp sjálfstæð gengisstefna.
Hagsmunir útflytjenda voru að gengið yrði lækkað, enda fást
við lægra gengi fleiri krónur fyrir gjaldeyri sem aflast. Sam-
keppnisstaða þeirra batnar á erlendum mörkuðum, samtímis
verður innlend framleiðsla hlutfallslega ódýrari en innflutn-
ingur. Í Danmörku og Noregi var kröfum um lægra gengi helst
haldið á lofti af bændum og samtökum þeirra. Víðtæk sátt
náðist um að afkoma atvinnuveganna ætti að ráða genginu, en
ekki hugmyndafræðilegar kennisetningar eða þjóðernislegur
metnaður. Stjórnvöld reyndu því ekki að ríghalda í ákveðið
verðgildi gjaldmiðlanna, þó komið væri í veg fyrir óeðlilega
mikið gengisfall.7 Gengi myntanna sveiflaðist nokkuð, en á
fyrri hluta árs 1933 staðfestust Norðurlandamyntirnar. Nýja
gengið jafngilti 10–20% gengisfalli gagnvart pundi, sé miðað
við jafngengi. Mynd I sýnir þessa þróun mjög vel. Efnahags-
líf á Norðurlöndunum tók að rétta úr kútnum, og því hljóðn-
uðu raddir um frekari gengislækkanir.8
Það er athyglisvert að um svipað leyti og gengismálið fór
af dagskrá á hinum Norðurlöndunum var umræðan hér á landi
rétt að hefjast. Gengisfelling dönsku krónunnar 31. janúar
virðist hafa vakið áhuga margra Íslendinga á gengismálinu,
því um miðjan febrúar mátti lesa í Reykjavíkurbréfi Morgun-
blaðsins að „[s]íðan danska krónan fjell um daginn hefir ver-
ið orðasveimur um það hjer í bænum, að lækka myndi gengi
íslensku krónunnar.“9
Er mark takandi á orðrómi?
Langsamlega mest var fjallað um yfirvofandi gengislækkun í
Alþýðublaðinu og ævinlega með vísan í „orðróm sem gekk um
bæinn“. Slíkar fréttir eru vitaskuld varasamar og óskynsam-
legt að álykta um skoðanir manna eða gerðir, sé ekki annað að
byggja á en frásögn pólitískra andstæðinga þeirra. Þá er að
vonum erfitt að rekja aðdraganda ákvörðunar sem aldrei var
tekin, þreifingar af því tagi sem hér er fjallað um skilja eftir
sig litlar heimildir.
Alþýðublaðið er þó ekki eitt til frásagnar. Fjöldi annarra
heimilda renna styrkum stoðum undir þá ályktun að hér hafi
meira verið á ferð en gróusaga. Björn Ólafsson, stórkaupmað-
ur og einn helsti talsmaður verslunstéttarinnar, skrifaði í Vísi
að öllum almenningi hefði verið kunnugt, að af „áhrifamönn-
um allra flokka“ hefði verið rætt um gengismálið af „fullri al-
vöru.“10 Í Verslunartíðindum kom einnig fram að í upphafi árs
gekk sá orðrómur „að á meðal ýmsra megandi stjórnmála-
manna“ væri það ríkjandi skoðun að gengislækkun væri
áhrifaríkasta leiðin út úr kreppunni.11 Bæði Verslunartíðindi og
Björn fullyrtu að miklu minna væri fjallað um málið í blöðun-
um en meðal almennings.
Ríkjandi hugmyndir um hagfræði
En af hverju hafði gengismálið ekki verið rætt fram að þessu?
Ein ástæða var sú að samkvæmt klassískri hagfræði, sem
mjög var í tísku, voru viðskiptakreppur hluti af gangverki
efnahagslífsins og að markaðsöflin ein gætu unnið bug á
þeim. Til að auka eftirspurn og koma hjólum viðskiptalífsins
af stað varð verðlag að lækka, sérstaklega laun. Í lengstu lög
átti að forðast breytingar á verðgildi peninganna. Skrif Hall-
dórs Jónassonar, starfsmanns gengisnefndar, í Eimreiðinni
endurspegla þessi viðhorf. Hann var ötull talsmaður óbreyttr-
ar gengisstefnu:
[hér] á bak við felst sú heilbrigða hugsun, að ein af frum-
skyldum eins ríkis sé sú, að ábyrgjast þjóðinni öruggan
fjárhagslegan samningsgrundvöll, sem ríkið eftir beztu
getu heldur föstum. Peningagengið er þar eitt aðalatriðið.
Ríkið getur mist á því tökin, en viljand raskar það ekki
stöðugu gengi, á þess að svíkja sinn aðal-tilgang.12
Ef verðhækkanir og launahækkanir urðu meiri í einu landi
en öðru, átti að leiðrétta það með verðhjöðnun í fyrra landinu.
Lægra verðlag gerði útflutning landsins samkeppnishæfari og
innlend framleiðsla stæði betur að vígi í samkeppni við inn-
57
Mynd I. Gengi danskrar, norskrar og sænskrar krónu í bönkunum í
Reykjavík janúar 1931-desember 1934. Meðaltal mánaðargengis.
Heimild: Hagtíðindi 1932–1934.
Sagnir 1999
Þar sem gengi íslenskrar krónu hélst stöðugt gagnvart pundi á þessum
tíma sjást gengissveiflur norrænu myntanna vel á þessu línuriti. Gengi
finnska marksins sveiflaðist einnig mikið á þessum tíma. Vorið 1933
staðfestist það í gengi sem svaraði til 15% gengislækkunar gagnvart
pundi. Tvöfalt gengi, og svartur markaður með gjaldeyri í Finnlandi,
koma þó í veg fyrir að hægt sé að setja gengisþróun marksins inn á
þetta línurit.