Jökull - 01.12.1991, Blaðsíða 64

2. FORNAR HEIMILDIR
í fyrri greininni um Rrísuvíkurelda (Haukur Jóhann-
esson og Sigmundur Einarsson 1988) var fjallað um
frásagnir annála af eldgosum í Trölladyngjum. Þær
eru ekki miklar að vöxtum og full ástæða til að
endurtaka þær hér. Tilvitnanir í annála eru frá Storm
(1888), utan annáll Flateyjarbókar sem er í Flat-
eyjarbók (1945).
Árið 1151:
„Eldur í Trölladyngjum. Húsrið“ (Konungsannáll, bls. 115).
„Eldur uppi í Trölladyngjum“ (Oddaverjaannáll, bls. 474).
„Eldur í Trölladyngjum. Húshríð" (Annáll Flateyjarbókar,
bls. 301).
Árið 1188:
„Eldsuppkoma í Trölladyngju“ (Skálholtsannáll, bls. 180).
Áður hefur verið sýnt fram á að öll rök hníga að
því að megingosið í Krísuvíkureldum hafi orðið árið
1151. Ekki er ljóst hvers vegna annálarnir kenna
gosin við Trölladyngjur en svo virðist sem þær hafi
verið alþekkt örnefni á þessum tíma. Líklegast er að
eldgosið 1188 hafi verið lokaþáttur umbrotahrinunnar.
Auk þessara frásagna í annálum eru óbeinar
heimildir um hraunrennsli á norðanverðum Reykja-
nesskaga eftir landnám. Kapelluhraun heitir einnig
Bruninn í daglegu tali og það eitt bendir til að menn
hafi séð hraunið renna. Yfirleitt er talið að Kapellu-
hraun hafi áður heitið Nýjahraun og Olafur
Þorvaldsson (1949) segir að nafnið Nýibruni sé enn
þekkt um hluta þess. Þessi nöfn benda eindregið til að
hraunið hafi runnið eftir að land byggðist.
Elstu heimildir um nafnið Nýjahraun eru annars
vegar í annálum og hins vegar í Kjalnesinga sögu.
Annálar greina frá skiptapa við Hafnarfjörð árið
1343 og fórust með skipinu 23 eða 24 menn. Annálar
segja þannig frá slysinu:
„Braut Katrínarsúðina við Nýja hraun.“ (Annáll Flateyjar-
bókar, bls. 402).
„Braut Katrínar súðina fyrir Hvaleyri. dmkknuðu þar af iiij
menn og xx.“ (Gottskálksannáll, bls. 352).
„Braut Katrínar súðina er lét úr Hvalfirði fyrir utan Hafnar-
fjörð. drukknuðu .xxiij. menn.“ (Skálholtsannáll, bls. 210).
Flateyjarannáll segir skipið hafa farist við
Nýjahraun, Gottskálksannáll við Hvaleyri og Skál-
holtsannáll fyrir utan Hafnarfjörð. Því er eðlilegt að
ætla að í lýsingu Flateyjarannáls sé átt við Nýjahraun
við Hafnarfjörð og hefur hraunið því runnið eigi síðar
en árið 1343.
í Kjalnesinga sögu (1959) er tvívegis minnst á
Nýjahraun. Þar segir snemma í sögunni að Þorgrímur
Helgason hafi reist bú að Hofi (á Kjalarnesi) og
„hafði hann mannaforráð allt til Nýjahrauns og kallað
er Brunndælagoðorð". Undir lok sögunnar segir svo
frá því er Búi Andríðsson tók við mannaforræði eftir
Þorgrím og „hafði hann allt út á Nýjahrauni og inn til
Botnsár“.
Kjalnesinga saga gerist á landnámsöld en er talin
skrifuð skömmu eftir 1300 (Jóhannes Halldórsson
1959). Athyglisvert er að höfundurinn skuli nota
Nýjahraun til að afmarka Brunndælagoðorð. Líklega
hefur hann talið hraunið myndað á landnámsöld eða
fyrir landnám og trúlegt að frásagnir af eldinum hafi
á hans tíma verið orðnar óljósar. Því verður að ætla
að hraunið hafi vart runnið síðar en á fyrri hluta 13.
aldar, þ.e. tveimur til þremur mannsöldrum fyrir
daga höfundar. Notkun örnefnisins Nýjahraun í Kjal-
nesinga sögu bendir því til að hraunið sé runnið
einhvern tíma á tímabilinu 870-1250.
3. FYRRI RANNSÓKNIR Á
KAPELLUHRAUNI OG NÁGRENNI
Ef tekið er mið af frásögnum annála og Kjalnesinga
sögu, og ömefnunum Bruninn og Nýibruni, mætti
ætla að fræðimönnum hafi þótt hraunin fyrir sunnan
Hafnarfjörð forvitnilegt rannsóknarefni, ekki síst
vegna nálægðar við helstu þéttbýlissvæði landsins.
Athugun leiðir hins vegar í ljós að ótrúlega fáir hafa
gert tilraun til að kanna Kapelluhraun, upptök þess,
útbreiðslu og raunverulegan aldur.
Þorvaldur Thoroddsen (1913) reið á vaðið er hann
kannaði Kapelluhraun lauslega árið 1883. Gerði hann
ráð fyrir að yngsti hraunstraumurinn, þ.e. apalhraunið
sem rann til sjávar í Straumsvík, væri Nýjahraun en
helluhraunið austan þess, þ.e. Hellnahraun, taldi hann
annað og eldra hraun. Þorvaldur benti á að nyrstu
gígarnir, við og á Undirhlíðum, væru mjög unglegir
en tók ekki beina afstöðu til aldurs þeirra. Þá taldi
62 JÖKULL,No. 41, 1991