Jökull - 01.12.1991, Blaðsíða 77

9. mynd. Yngra Hellnahraun séð
frá Stórhöfða. Horft til suðausturs
til Helgafells. Gvendarselshæð ber
í Helgafell. Mynd Haukur
Jóhannesson. Fig. 9. The Younger
Flellnahraun lava flow. View to
Helgafell from Stórhöfði. Photo
Haukur Jóhannesson.
9. KRÍSUVÍKURELDAR OG
HELLNAHRAUN í ÞJÓÐSÖGUM
Fornar sagnir og þjóðsögur virðast oft harla
fjarstæðukenndar. Þær hafa í sumum tilvikum gengið
í munnmælum meðal alþýðu rnanna öldum saman. I
þeim leynist þó stundum nokkur sannleikur og
jafnvel upplýsingar um atburði sem að öðru leyti hafa
gleymst og engar skriflegar heimildir eru til um. Hér
verða tekin tvö dæmi af þjóðsögum sem hafa að
geyma upplýsingar um jarðeldana sunnan Hafnar-
fjarðar á fyrstu öldum Islandsbyggðar.
9.1 Sagnir um Kaldá
Kaldá fyrir ofan Hafnarfjörð er sérkennilegt vatnsfall.
Hún er lindavatn sem kemur upp í Kaldárbotnum og
fellur þaðan allt að tveggja kílómetra leið vestur í
hraunin. Á þessari leið minnkar vatnsmagn árinnar
smám saman og loks hverfur hún alveg. Lengdin
ræðst af hæð grunnvatnsborðs á hverjum tíma, þ.e.
því hversu mikið vatn rennur úr Kaldárbotnum.
Standi grunnvatnsborðið lágt þornar farvegur árinnar
stundum alveg. Um Kaldá eru til nokkrar þjóðsögur
og í ýmsum myndum. Hér fer á eftir útgáfa sem
Brynjúlfur Jónsson frá Minnanúpi skráði (Jón
Þorkelsson 1956).
„Það er í almæli, að á fyrri öldum hafi á sú runnið úr
Þingvallavatni, er Kaldá er nefnd, eitthvert hið mesta
vatnsfall á Islandi. Hún skal hafa runnið norðan og vestan
fyrir Hengil og ofan þar, sem nú eru Fóelluvötn, og svo
suður með hlíðum og í sjó á Reykjanesi. Er sagt, að hún
komi upp í Reykjanesröst, og að Kaldá, sem kemur upp í
hrauninu fyrir norðan Helgafell og hverfur í það aftur, sé úr
henni. Er það haft til sannindamerkis að hinir svonefndu
Vesturvellir, ofan frá Hengli til Lyklafells, Fóelluvötn og
þaðan niður undir Hólm, líkist gömlum árfarveg. Um hvarf
Kaldár em þessar sagnir. Hin fyrsta sögn er sú, að karl
nokkur, sem var kraftaskáld, missti í hana tvo sonu sína og
kvað hana þvf niður. Önnur sögnin er sú, að hún hafi horfið
af eldgangi, þegar Suðurfjöll brunnu, svo einn eldur var
ofan úr Hengli og út í sjó á Reykjanesi, og þá hafi jörðin
gengið upp fyrir sunnan Elliðavatn. Það ætla menn verið
hafa ár 1000, því Svínahraun, Þurrárhraun, eystra og ytra
Herdísarvíkurhraun, gráhraunin sunnan fjalls í Krísuvíkur-
hálsum og á Reykjanesi eru líkleg til að vera jafngömul
gráhrauninu fyrir utan Hjalla, sem menn héldu, að mundi
hlaupa á bæ Þórodds goða. Þriðja sögnin er sú, að Ingólfur
landnámsmaður Arnarson hafi grafið Soginu farveg
gegnum Grafningsháls eða rana úr honum, og hafi þá
Þingvallavatn fengið þar útfall, en Kaldá þorrið. Skal eftir
því skurður þessi, gljúfur eða skarð, sem Ingólfur gróf,
heita Grafningur og sveitin þar af Grafningssveit."
JÖKULL,No. 41, 1991 75