Þjóðmál - 01.03.2011, Side 86

84 Þjóðmál VOR 2011
átökum, sem hér hefur augljóslega verið
til staðar . Að ekki sé talað um tengslin við
Moskvu .
Þessi staðhæfing er sett hér fram vegna
þess, að Þór Whitehead dregur fram svo
sterk efnisleg rök fyrir þeirri mynd, sem
hann bregður upp . Þeir, sem ætla að halda
því fram, að sú mynd sé röng, verða þá
að sýna fram á það með mótrökum, sem
standast gagnrýna skoðun .
Hins vegar held ég, að sú milda frásögn
af átökum þessara ára, sem við lærðum í
skólum á fyrstu árum lýðveldisins, eigi sér
eðlilegar skýringar í samfélagsgerð okkar .
Í fámenninu trúum við því ekki að vinur
okkar, frændi eða nágranni ætli að efna til
byltingar, sem gæti orðið blóðug .
Þó verður ekki annað séð en að fyrrum
félagar Stefáns Péturssonar hafi verið til bún­
ir til að horfa á hann hverfa í Sovétríkjun­
um og missa lífið . Alla vega var það ekki
fyrir þeirra tilverknað að hann slapp lifandi
frá því sæluríki . Sú saga er óhugnanleg .
Í bók Þórs er utanstefnu Stefáns lýst svo:
„Eftir kosningarnar [1933 innskot
höf .] hraðaði Einar Olgeirssonar sér til
Moskvu til að taka við nýjum fyrirmælum
í ljósi flokksdeilna en einnig vaxandi gengis
flokks ins . Í ágúst 1933 bar hann heim þessi
fyrir mæli Kominterns, sem kváðu m .a . á
um að herða enn stalínsvæðingu flokks ins
og stéttabaráttuna . Þá var Stefáni Péturs­
syni stefnt utan til náms í Moskvu, svo að
hann gæti „þróast í rétta átt“ . Með slík um
utanstefnum losaði Komintern stund um
dyggustu trúnaðarmenn sína í komm ún­
ista flokknum við óþæga keppinauta . Sumir
áttu ekki afturkvæmt til síns heima .“
Og:
„Þegar Stefán tók við utanstefnunni frá
Einari vini sínum kveðst hann hafa sagt,
„að hann treysti þeim ekki fyrir austan“ .
Hann hafi rifjað upp hvernig þýzk um
komm ún istum, sem þeir þekktu báðir,
hefði verið haldið nauðugum í Sovét­
ríkj unum . Einar hefði sagt fátt, en viður­
kennt að andrúmsloftið í Komintern hefði
verið „konspíratíft“, lævi blandið, þá um
sumarið .“
Stefán Pétursson slapp frá Moskvu við
illan leik með aðstoð danska sendiráðsins
þar . Gerði Einar Olgeirsson sér grein fyrir
því að hann gat verið að senda Stefán Péturs­
son út í dauðann með því að hvetja hann til
Moskvufararinnar? Ég á óskaplega bágt með
að trúa því . Þó vissu þeir báðir hvað hafði gerzt
með aðra . Var þetta barna skapur hjá báðum,
hjá Einari að hvetja Stefán til fararinnar og
hjá Stefáni að fara? Það er nærtæk skýring .
Þeir voru ungir og óreyndir . Staðreynd er að
ekki komst Stefán frá Moskvu með tilstyrk
Íslendinga, sem þar voru .
Þegar Stefán var kominn til Kaup manna­
hafnar á ný fór hann ásamt Skúla Þórðarsyni
að heimsækja vin þeirra, Sverri Kristjánsson,
sem þá stundaði nám í sagnfræði þar í borg .
Sverrir var ekki heima en Skúli sá miða á
borðinu hjá honum þar sem á stóð:
„Sverrir . Arne Munch­Petersen bað mig
um að segja þér að Stefán væri ekki félagi
lengur og þú ættir engin samskipti við hann
að hafa . Ragnheiður Möller .“
Sjálfur þekkti ég Ragnheiði Möller . Hún
var móðir æskuvinar míns, Magnúsar Jóns­
sonar, kvikmyndaleikstjóra, sem fór til náms
í Moskvu eftir að við lukum stúdentsprófi
1958 . Ég var reglulegur gestur á heimili
Ragn heiðar og eiginmanns hennar, Jóns
Magn ússonar, fréttastjóra Ríkisútvarpsins .
Þetta var hið mætasta fólk . Ragnheiður
var bróðurdóttir Ólafs Friðrikssonar . Mér
dettur ekki í hug eitt andartak, að hún hefði
tekið þátt í einhverju, sem stofnað hefði lífi
Stef áns Péturssonar í hættu, þótt þau gæti
greint á um pólitík .
Það er þessi persónulegu þáttur í þessari
sögu allri, sem ég viðurkenni að ég á erfitt
með að koma heim og saman . Á fundi, sem