Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2013, Page 123
Þau dæmi sem hér hafa verið tilfærð varpa ljósi á að bein og óbein tengsl
þjóðkirkju, presta, guðfræðinga, guðfræði og pólitíkur eru ekki síðari tíma
fyrirbæri. Þjóðfélagsþróun á ýmsum sviðum hefur á hinn bóginn breytt
þessum tengslum og viðhorfum fólks til þeirra á róttækan hátt.26 Hér hefur
ekki verið drepið á hlutverk þjóðkirkjunnar almennt í þeirri þjóðfrelsis-
hreyfmgu sem átti sér stað hér á landi um daga sjálfstæðisbaráttunnar og
loks við lýðveldisstofnunina. Að framan var nokkuð vikið að pólitískum
afskiptum presta á fyrri stigum sjálfstæðisbaráttunnar. Biskup og aðrir
talsmenn kirkjunnar töluðu aftur á móti mjög fyrir lýðveldi á íslandi
á lokaskeiði sjálfstæðisbaráttunnar og litu á sjálfstæði og lýðræði meðal
þjóðarinnar sem gildi sem leiða mætti af kristninni. Þarna er um að ræða
sérstakt hlutverk kirkjunnar á sviði þjóðbyggingar og síðar „þjóðarviðhalds“
eða ,,-varðveislu“ sem þjóðkirkja hlýtur ávallt að gegna í einhverjum mæli.
Um það viðfangsefni verður ekki fjallað hér.27
Getur íslenska kirkjan tekið pólitíska afstöðu?
Að framan var látið að því liggja að svara þyrfti spurningunni um hvort
þjóðkirkjan „mætti“ taka afstöðu í pólitískum efnum út frá forsendum
hennar sjálfrar. Aður en henni er svarað er þó rétt að glíma við annað
álitamál, þ.e. hvort hún geti það. Þar er að ýmsu að hyggja. Sum þeirra
atriða sem þar koma til álita tengjast kenningargrunni kirkjunnar og horfa
því vissulega svipað við öðrum lútherskum kirkjum. Onnur lúta að skipulagi
þjóðkirkjunnar og stjórn hennar, stærð eða formlegri stöðu gagnvart hinu
opinbera.
Hvað játningargrunn áhrærir er þjóðkirkjan evangelísk-lúthersk. Því
þarf að hafa ýmsa þætti í lútherskum kenningararfi í huga þegar glímt er
við viðfangsefni þessarar greinar. Tveggja ríkja kenningin er eins og fram er
komið ein af þeim. Með henni settu Lúther og fylgismenn hans miðalda-
kirkjunni mörk sem valdastofnun í samfélaginu og kölluðu veraldlega
valdhafa til sjálfstæðrar ábyrgðar frammi fyrir Guði. Það var hlutverk þeirra
og t.d. má sjá af andófi hans við inngöngu íslands í NATO í predikun í ársbyrjun 1949. Jakob
Jónsson, „Með lýðræði - móti hersetu. Prédikun flutt í Hallgrímskirkju sunnud. 23. jan. 1949“,
í kirkju ogutan. Ritgerðir og raSur, Reykjavík: Iðunnarútgáfan, 1949, bls. 214-221, hér 216-221.
26 í þessari grein verður ekki fengist við þá þjóðfélagsþróun sem hér er vísað til. Látið skal nægja
að benda á að þar er einkum átt við þá þróun sem verið hefur ný- eða nútímavæðingunni
(,,móderníseríngunni“) samfara. Sjá Hjalti Hugason, „Trúarbrögð og trúarstofnanir í upphafi
21. aldar“, bls. 62-71.
27 Sjá Pétur Pétursson, „Þjóðkirkja, fresli og f)ölbreytni“, bls. 300-302.