Morgunblaðið - 03.06.2016, Blaðsíða 54

FORSETAKOSNINGAR 201654
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 3. JÚNÍ 2016
Stefán Gunnar Sveinsson
sgs@mbl.is
D
avíð Oddsson, ritstjóri Morgun-
blaðsins, segir að forsetinn verði
að vera ýmsum kostum búinn til
þess að gegna embættinu, bæði
eins og það sé skilgreint samkvæmt lögum
og stjórnarskrá og eins til þess að sinna
hinum óformlegri völdum sem embættinu
fylgja. „Forsetinn hefur það sem ég hef
kallað áhrifavald og hann getur beitt því að
vild, en þó með þeim takmörkum að hann sé
ekki að skyggja á önnur stjórnvöld í landinu
eða skaða starfsemi þeirra á nokkra lund,“
segir Davíð. „En hann getur beitt því valdi
sínu, hafi hann til þess persónu, hafi hann
til þess reynslu, vilja, þekkingu og getu í
mörgum efnum.“
Engu að síður eigi forsetinn að fara mjög
varlega í að beita sér í þeim málum sem
efst eru á baugi á þingi eða í almanna-
umræðu. Mál á þingi geti oft tekið miklum
breytingum í meðförum þess og þýðingar-
mikið sé að forsetinn sé ekki að trufla það
ferli of snemma. „Hann getur engu að síður,
bæði hljótt og með meira áberandi hætti ef
hann telur það henta, látið í ljós athuga-
semdir við efni og þróun máls. Það verður
þó auðvitað að gera þannig, að þeir sem í
hlut eiga sætti sig sæmilega við það.“
Túlkunarmál hafa sjaldan komið upp
Davíð telur ekki að neitt sérstakt kalli á
breytingar á hlutverki forsetans eins og það
sé skilgreint í stjórnarskránni. „Stjórnar-
skráin kallar í sjálfu sér ekki á breytingar
þó að menn hafi talað með þeim hætti,“ seg-
ir Davíð. Þó geti alveg verið inni í myndinni
að menn vilji breyta henni til þess að koma
að nýjum aðferðum og nýjum háttum. Davíð
nefnir sem dæmi að nú sé í tísku að vilja
fjölga þjóðaratkvæðagreiðslum og auka
vægi þeirra. „En það er ekki mikið rætt til
hvers það getur leitt, því að allir slíkir hlut-
ir hafa bæði sína kosti og galla,“ segir
Davíð.
Þá séu menn ekki á eitt sáttir um það
hvaða breytingar þurfi að gera á hlutverki
forsetans. Davíð bendir á að á þeim liðlega
sjötíu árum sem liðin séu frá lýðveldis-
stofnun hafi sárasjaldan komið upp túlk-
unarmál um þann ramma, raunar hafi það
aðeins gerst í tíð Ólafs Ragnars, en þó ekki
í stórum stíl. „Kannski er þetta því gervi-
vandamál, og það er ekki endilega víst að
menn eigi að leysa slík vandamál.“
Davíð segir að stjórnarskráin fái sérstöðu
sína vegna þess að hún vilji í raun ekki láta
breyta sér, það sé innbyggt í hana að flókið
sé að gera breytingar á henni. „Og af því að
það er flókið eru sumir mjög ákafir í að fá
að gera breytingar á henni,“ segir hann og
nefnir að hann sé sá eini af frambjóðend-
unum sem hafi komið að stjórnarskrár-
breytingum. „Ég greiddi atkvæði með því
að láta þingið renna saman í eina sameig-
inlega deild, það var mikil breyting. Ég
greiddi atkvæði með því að þingmenn héldu
umboði sínu til kjördags, það var mikil
breyting. Ég stóð fyrir breytingum á kjör-
dæmaskipuninni þar sem atkvæðavægi var
jafnað og þess gætt að það gæti aldrei rask-
ast aftur, það var mikil breyting. Önnur rík-
isstjórn mín stóð fyrir því að mannréttinda-
kaflanum var bætt inn í stjórnarskrána.
Samanlagt eru þetta mjög miklar breyt-
ingar á stjórnarskrá, því að þeim er breytt
hægt og seint, annars væru þær ekki
stjórnarskrár.“
Icesave-málið gefur vísbendingu
Þegar Davíð er inntur eftir þeim skil-
yrðum sem þyrftu að vera uppfyllt fyrir
beitingu synjunarvaldsins segir hann enga
leið að gera slíkt fyrirfram. „Synjunarvald-
inu hefur bara verið beitt tvívegis þannig að
vit sé í, varðandi Icesave-samningana.
Stjórnarskráin gerir ekki ráð fyrir því að
það eigi að vera tiltekinn fjöldi undirskrifta
sem dugi sem skilyrði, líkt og Ólafur Ragn-
ar hélt fram, enda féll hann frá því þegar
voru komnar 55.000 undirskriftir vegna
makríls, reyndar áður en það frumvarp var
fullbúið.“ Hann bætir við að það sé orðið
auðveldara en áður að safna undirskriftum
með tilkomu netsins, menn þurfi varla að
hugsa sig um áður en þeir skrifi undir.
Davíð tekur þó fram að Icesave-málið gefi
góða vísbendingu um það hvernig nálgast
eigi synjunarvaldið. „Þar voru þeir hags-
munir sem uppi voru mikilvægir, annars
vegar að málið skipti þjóðarhag og almenn-
ing miklu, og svo hitt sem er kannski mikil-
vægara, að það varð ekki aftur tekið. Ný
ríkisstjórn eftir kosningar hefði ekki átt
kost á breytingum því búið væri að binda
þjóðina á klafa með samningum við erlenda
aðila. Þetta eru vísbendingar um fordæmi
varðandi synjunarvaldið, en eina allsherjar-
reglu er ekki hægt að gefa.“
Atbeini forsetans
einkum formlegs eðlis
Talið berst að stjórnarmyndunum og hlut-
verki forsetans þar. „Forsetar hafa hingað
til litið þannig á að oft séu aðstæður þannig
að atbeini þeirra séu aðeins formlegs eðlis,“
segir Davíð. „Það er ekkert að því, ef kosn-
ingar eru skýrar. Sé aðdragandi kosninga
þannig að tiltekin sjónarmið hafi fengið
meirihluta og samstaða meirihluta þing-
manna um þau þá rennur slík stjórn saman
nema upp komi óvænt ágreiningsefni. Allan
þann tíma sem ég myndaði ríkisstjórn þurfti
engan atbeina forseta,“ segir Davíð, en sín-
ar stjórnir hafi verið myndaðar á skömmum
tíma.
Forsetinn eigi því almennt ekki að trufla
gangverk stjórnmálanna og síst þegar hlutir
liggja beint fyrir. „Hins vegar ef málið er
flóknara þá getur miklu skipt hverjum hann
felur stjórnarmyndunarumboð og þá ákvörð-
un tekur hann án afstöðu til manna og mál-
efna. Hann horfir til þess hvaða leið sé lík-
legust til að tryggja stjórnarmyndun og
farsæla meirihlutastjórn út kjörtímabilið.“
Gangi það ekki eftir er staðan orðin erfiðari,
og þá eðlilegt að forsetinn beiti sér frekar í
málinu. Þrjóti öll úrræði gæti hann skipað
utanþingsstjórn eða beitt sér fyrir þjóð-
stjórn í undantekningartilvikum.
Hefur liðið vel í öllum sínum störfum
Davíð hefur komið víða við á ferli sínum,
en gerir ekki upp á milli starfa sinna, sem
spanna vítt svið. „Mér hefur hvarvetna liðið
vel. Ég er þeirrar náttúru að vera jafnan
sáttur við það sem ég fæst við hverju sinni.
Gunnar Thoroddsen og Geir Hallgrímsson
réðu mér báðir að gegna borgarstjóraemb-
ættinu eins lengi og ég gæti, því það yrði
skemmtilegasta starfið sem ég myndi gegna.
Mér þótti það skemmtilegt, en ekki endilega
það skemmtilegasta,“ segir Davíð. „Mér
fannst gaman að vera forsætisráðherra allan
minn tíma, þótt það væri stundum flókið
verkefni að vera bæði formaður stærsta
flokksins eins og hann var þá, og forsætis-
ráðherra í hverri ríkisstjórninni á fætur ann-
arri. Sjálfsagt hafa andstæðingar mínir verið
orðnir þreyttir á mér, eins og gerist og geng-
ur og sést hefur.“
Davíð segir að hann hafi einnig notið sín í
starfi seðlabankastjóra þótt sá tími hafi verið
skammur „Hann var erfiður en gefandi. Ég
tel að við þrír sem þá störfuðum saman get-
um horft stoltir til okkar verka, þótt þau hafi
verið afflutt með ómerkilegum hætti.“
Davíð segist hafa látið eftir sér samhliða
þessu að sinna ritstörfum og hefur hann
skrifað fjölmörg leikrit, smásagnasöfn,
söngva, ljóð og sálma. „Sennilega hef ég
skrifað meira en margur sem ævilangt helg-
aði sig ritlistinni.“
Listin er ofarlega í huga Davíðs, en hann
ætlaði sér ungur að verða leikari, eins og al-
kunna er. „En lífið lagði fyrir mig aðra
braut,“ segir Davíð. Hann ætti þó ýmislegt
leiklistinni að þakka. „Auðvitað hefur þessi
hlið hjálpað mér og gert mér auðveldara að
koma fram. Mér þykir gaman að hitta fólk,
er gjarn á að segja sögur og nýt þess að um-
gangast samferðamenn mína hvar sem er.“
Davíð segist eiga auðvelt með að eiga
samskipti við fólk og eigi skap með flestum.
„Mér er stundum lýst þannig að ég sé harð-
ur í horn að taka. Ég veit ekki hvers vegna
sú mynd birtist, vera má að það sé þar sem
ég þurfti bæði sem borgarstjóri og forsætis-
ráðherra að fylgja málefnum borgar og ríkis
fast eftir,“ segir Davíð.
Hann blæs á það tal að hann sé of um-
deildur til þess að gegna embætti forseta.
„Ég hef ekki enn kynnst stjórnmálamanni
sem veigur er í sem er óumdeildur. Forset-
arnir hafa allir verið kosnir sem umdeildir
menn og aðeins einu sinni hefur sá sem
vann fengið hreinan meirihluta í sínum
fyrstu kosningum. Ég sé ekki að það hafi
neinu breytt um getu manna til að gegna
embættinu og sameina þjóðina um sig. Það
eru því ýmsar haldlitlar kenningar á flögri.“
Opinn fyrir nýjungum í baráttunni
Aðspurður hvort hann hafi saknað þess að
standa í kosningabaráttu segir Davíð svo
ekki vera, hann hafi aldrei litið um öxl.
Hann segist þó hafa haft mjög gaman af
baráttunni hingað til. Hann hafi verið hvað
virkastur frambjóðenda, komið fram víða og
verið áberandi á netinu. „Ég hef skemmt
mér vel í baráttunni, og þeir sem annast
kosningastarfið hafa ekki lagt áherslu á að
fela mig, eins og sumir aðrir virðast hafa
gert.“
Framboð hans hafi verið að opnast fyrir
nýjungum í kosningabaráttu, ekki síst í net-
heimum. „Ekki er það þó mér að þakka, því
að síst er ég töframaður í tölvuveröldinni.“
Hann hafi þegið góð ráð annarra og þannig
átt kost á því að ná sambandi við mikinn
fjölda fólks. „Jafnframt hefur mér gefist
færi á að kveða alls konar bábiljur í kútinn.
Sá þáttur kosningabaráttunnar stendur eftir
hver sem úrslit verða og er ég þakklátur
fyrir það,“ segir Davíð.
Davíð segir að alla starfsævi sína hafi
hann lagt höfuðáherslu á að starfa af heil-
indum. „Hafi ég lofað einhverju legg ég mig
allan fram um að standa við það. Meira að
segja þeir sem mest hafa rægt mig væna
mig sjaldan um sviksemi eða að hafa brugð-
ist trausti almennings. Hafi ég samið við
menn um einstök atriði þá hefur það staðið
og skiptir engu hvort samningur var skrif-
legur eða munnlegur.“
En hver yrði þá arfleifð Davíðs Odds-
sonar sem forseta lýðveldisins? „Ég kysi að
forsetatíð mín yrði sú sem ég hefði lagt upp
með, að ég hefði verið sannur í starfi, staðið
við́ áform mín og fyrirheit og haldið þannig
á málum að samhljómur gæti orðið um að
mikið betur hefði ég ekki getað gert,“ segir
Davíð að lokum.
Fæðingardagur 17. janúar 1948
Fjölskylduhagir Kvæntur Ástríði Thoraren-
sen. Þau eiga saman einn uppkominn son
og tvö barnabörn.
Menntun Lögfræðingur
Starf Ritstjóri Morgunblaðsins
Davíð Oddsson
Hef staðið við það sem ég hef lofað
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Tjörnin
„Ég hef mikla tengingu við
Tjörnina. Ég starfaði í Iðnó,
lét reisa Ráðhúsið og end-
urreisa Tjarnarskóla.“