Orð og tunga - 01.06.2002, Page 47

Jón Axel Harðarson: Fáránn ræingur mælti rán og regin
37
Formleg þróun orðsins í norrænu var á þá lund að stofnmyndin *rahð- varð að rá-
og mynd nefnifalls eintölu *rahu (< *rahú < *rahð) að rg. I norðurlandamálunum, þar
sem langt a (á) varð að [o:], féll stofnmynd saman við mynd nefnifalls eintölu. Útkoman
í nýnorsku og sænsku er því eintölumyndin rá.3
Nú hefur því verið haldið fram að sæ. rá ‘vættur’ sé í raun sama orð og rád ‘ráð’,
þ.e.a.s. víxlmynd þess með brottföllnu ð í bakstöðu (sbr. Lundgren 1878: 23-25, Kock
1896:205, A. Noreen 1905:139, Levander 1923).4 Það hafi m.a. táknað máttarvöld eins
og fleirtala orðsins ráð í vestumorrænu (sbr. rgð gll ok regin í Hákonarmálum Eyvindar
skáldaspillis, 18. v.),5 en síðar hafi það verið notað um vættir. Þeir sem hafa skýrt orðið
á þennan hátt hafa ekki tekið nógu mikið tillit til heimilda utan Svíþjóðar. Að vísu mætti
skýra sænska orðið eitt og sér þannig, en hvað um nno. rá og ffsl. rœingrl 6
í norsku væri þess ekki að vænta að ð hefði fallið brott í bakstöðu. Ennfremur væri
sú ætlun vafasöm að um tökumynd úr sænsku sé að ræða. Til að skýra þetta nánar er rétt
að líta til dreifingar orðanna rá og rád í Svíþjóð og rá í Noregi.7 Á fyrri hluta 20. aldar
var rá mjög útbreitt í Svíþjóð;8 um rád (einnig með -ð og -r) mátti finna dæmi á eft-
irfarandi landsvæðum: í Norðurbotni, norðurhluta Dalanna, Róðrarlögum (Roslagen),
norðurhluta Gotlands og á vissum svæðum sænskumælandi manna í Finnlandi. Á sama
tíma fundust dæmi um rá - og þar með vættatrúna sem tengist því orði - í Austur-
Noregi (0stlandet), einkum í Upplöndum, en einnig norðan Fjalla, þ.e. í Þrándheimi
og Norður-Noregi. Þetta yfirlit sýnir að nokkrir hlutar Noregs, þar sem ra-trúarinnar
hefur gætt, liggja að sænskum landsvæðum, þar sem orðmyndin rád hefur verið notuð,
þ.e.a.s. allnokkur hluti Upplanda liggur að Dölunum og stór hluti Norður-Noregs að
Norðurbotni. Samt finnast engin norsk dæmi um myndina rád í merkingunni ‘vættur’.
Þetta mælir að sjálfsögðu gegn því að nno. ra í þessari merkingu sé tökuorð úr sænsku.
Forníslenzka hefur orðin rœingr, rœingi og hálfrœingr og eru heimildir þeirra sem
hér greinir: í Guðmundar sögu Hólabiskups „hinni elztu“ koma fyrir myndimar rœ-
ingia (ef. flt.) og hálfrœingi (þgf. et.): <réingia (sueit)> AM 399 4to (Resensbók)9 lOv;
3Nýnorska hefur flt. rœr í stað *rár (sbr. Aasen 1965: 140), en það er áhrifsmyndun til samræmis við tá,
flt. tœr (= fsl. tá, flt. tœr)\ sænska hefur flt. rán (hk.), rár (samk.).
4Sbr. einnig skýringu Wesséns 1963: 352 („bildn. till ráda i bet. ‘ha makt, rá’).
5Í heild sinni hljóðar vísan svo (eftir Kringlu 1, AM 35 fol., en hér með samræmdri stafsetningu miðaðri
við hljóðkerfið frá um 1300):
Þá J>at kynndiz,
hve sá konungr hafði
vel um þyrmt véum,
er Hákon báðu
heilan koma
ráð öll ok regin.
6E. Noreen (1916-1918) hefur sett fram þá kenningu að sæ. og nno. rá ‘vættur’ sé í raun sama orð og
sæ. (máll.) og nno. rá ‘landamerki’ og sæ. og nno. rá ‘seglrá, stöng’. Hugmyndin er sú að stöng notuð sem
landamerki hafi tekið að merkja vemdarvætti hennar, en merkingin síðar breytzt í ‘vættur er tengist ákveðnum
stað’. Þá var Noreen þeirrar skoðunar að sæ. rád ‘vættur’ sé ekkert annað en rá með „fastgrónum" ákveðnum
greini. Þessar skýringar Noreens hafa verið hraktar af Levander (1923) og verður ekki fjallað nánar um þær
hér.
7Hér er stuðzt við rannsókn Levanders (1923).
8Í Bágahúsaléni (Bohuslan) og Dalslandi kemur fyrir mállýzkumyndin ro (sjá Levander 1923: 102-103).
9Frá 1330-1350 (sjá Stefán Karlsson 1983: XLI). í handritinu er <é> „lang-venjulegasta tákn fyrir ‘æ’
(eldra ‘æ’ og ‘œ’)“ (Stefán Karlsson s. st. XLIX).