Orð og tunga - 01.06.2002, Síða 49

Jón Axel Harðarson: Fáránn ræingur mælti rán og regin
39
sem óþjóðalýð, menn sem ekki sinna heiðvirðum störfum, heldur eru öðrum til óþurftar.
Orðið rceingr, rœingi virðist hér einna helzt hafa merkinguna ‘sá er ekkert skynsamlegt
hefur fyrir stafni, slæpingi’.20
Annar textinn lýsir manni, Auðuni að nafni, sem sendur var að Hólum, eftir að
Tumi Sighvatsson hafði setzt þar að, en Guðmundur biskup hrökklazt burt og búizt
fyrir í Málmey. Skyldi Auðunn minna sofa um nætur en um daga og kanna hýbýlaháttu
og hvflur manna. Svo virðist sem Auðunn sé sendur í gervi flækings eða vesalings,
sem enginn gaumur er gefinn. í sögunni er tekið fram að Tumi sé „góður viðtakna"
milli jóla og föstu, en á þeim tíma skyldi Auðunn „dvelja sem lengstum á Hólastað".
Viðurnefni Auðunar, þ.e. handi, bendir til að eitthvað hafi verið bogið við aðra hönd
hans eða báðar. E.t.v. hefur hann verið öryrki.21 Ekki er alveg ljóst, hvað átt er við með
því að Auðunn hafi verið „nær hálfræingi". Eðlilegast er þó að líta á þessi orð sem hluta
af líkamsvaxtarlýsingu Auðunar: „Hann var lítill maðr og nær hálfræingi“. Því er ekki
ólíklegt að orðið hálfrœingr merki hér ‘hálfdvergur’.22
Þriðji textinn greinir frá afdrifum víkinga á Englandi, er bornir höfðu verið ofurliði
af heimamönnum. Flestir þeirra voru drepnir, en nokkrir sendir aftur til að vara við
gripdeildum og hernaði á Englandi. Hér mynda þeir menn er „dugandi voru“ andstæðu
við „ræingja“. Það er því rökrétt að túlka orðið ræingi sem eins konar andheiti dugn-
aðarmanns. Þar sem um víkinga eða förunauta þeirra er að ræða, má ennfremur leggja
þann skilning í orðið rœingi hér að það sé notað um menn sem ekki dugðu til hernaðar.
Gætu það t.d. hafa verið matsveinar víkinga. Þannig bendir allt til þess að á umræddum
stað hafi orðið rœingi merkinguna ‘væskill’ eða ‘liðleskja, ónytjungur’.23
Nú skal vikið að formi og merkingarþróun orðanna ræingr, ræingi og hálfræingr.
Um form þess síðastnefnda nægir að geta þess að það er myndað af ræingr með forliðn-
um hálf-.24 Orðið ræingr, sem endurspeglar gamalt ifingr,25 getur formlega séð verið
20Orðið rœing(i)asveit, sem er óupprunaleg eða óekta samsetning með sjálfstæðri orðmynd (ef. flt.) sem
fyrri lið, hefur verið skýrt á þessa lund: ‘hópur slæpingja’ (Sturl. 1946: I 548), ‘flokkur iðjuleysingja’ (Sturl.
1988: III 356; í þessu verki gætir þess misræmis að í texta sögunnar stendur „ræingasveit" (I 116), en í
orðaskýringum „ræingjasveit" (III 356)).
21Kahle (1910: 172-173) gerir sér í hugarlund að liandi merki 'eine Hand gross’, þ.e. ‘álíka stór og hönd’;
þó bætir hann við að e.t.v. sé átt við arminn ásamt hendinni. Jafnvel með bezta vilja fæ ég ekki séð neina
skynsemi í þessari hugmynd.
22Sbr. merkingarskýringu ÍO: 220 ‘hálfgerður dvergur (að vexti)’. - í flestum orðabókum er orðið
hálfrceingr tilfært í myndinni hálfrœingi (sbr. Fritzner 1886-96: I 706, De Vries 1962: 204, Ásgeir Blöndal
Magnússon 1989: 300). Þó hefur umræddur texti greinilega þágufallsmynd sem stýrist af atviksorðinu nœr
(sbr. Cleasby-Vigfusson-Craigie 1957: 242 (,,hálf-reingr“), E. Noreen 1916-1918: 48). Sambærilegt dæmi er
Kolbeinn var þá nœr sjautögum manni erhann andaðisk (Sturl. 1878: II 77).
23Sbr. eftirfarandi merkingarskýringar: ‘a vagabond, a rover’ (Guðbrandur Vigfússon 1887: 42 nmgr. 2), ‘a
rover’ (Cleasby-Vigfusson-Craigie 1957: 506), ‘pusling, person som ikke duer til noget’ (Fritzner 1886-96:
III 144), ‘nichtsnutz, feigling’ (De Vries 1962: 456), ‘liðleskja’ e.þ.h. (Ásgeir Blöndal Magnússon 1989:
785).
24Athugull lesandi tekur eftir því að í textaútgáfum og orðabókum er orðslofninn hálf- ýmist stafsettur
með a eða á. Það skýrist af því að miðað er við mismunandi málstig. Á ofanverðri 12. öld tóku bakmælt
sérhljóð að lengjast í stöðu á undan / + varamæltu hljóði, gómhljóði eða s.
25Varðandi rithátt orðsins í þessari grein skal eftirfarandi tekið fram: Um miðja 13. öld tók gamalt ó [0:]
að afkringjast og falla saman við gamalt q [e:]. Samfallshljóðið er hér táknað með œ. Myndimar rpngr og
rœingr eiga því við tímann fyrir og eftir umrædda breytingu. - Sökum þess að elztu heimildir orðsins em