Orð og tunga - 01.06.2002, Page 95

Veturliði Óskarsson: Fóviti - fóveti - fógeti
85
Eggerts Hannessonar og ætti því að vera mun yngri en bréfið sjálft (Eggert er fæddur
um 1515, látinn um 1583). í leyfisbréfi konungs til Stefáns Skálholtsbiskups, sem gefið
er út 1498 í Bághúsi (Bohus) í Noregi og varðveitt í transskript Björgvinjarbiskups og
lögmanns Björgvinjar frá 1499, er minnst á „serdeilis vora ffoweta“ (DI 7:408); málið
á bréfinu verður víst að telja einhvers konar íslensku fremur en norsku en er þó mjög
dönskublandið.
Orðmyndirnarfóviti,fóveti,fóeti koma ekki oftar fyrir í íslenskum fornbréfum fram
til 1500.3 Næg dæmi eru hins vegartil um þær frá næstu áratugum (ritmyndir á borð við
‘fouite’, ‘fóuete’, ‘fovetin’, ‘foete’, ‘foveta’, ‘fovita’, ‘foeta’, ‘fouetum’ o.þ.h.). í 7.-9.
bindi íslenzks fombréfasafns eru t.d. að minnsta kosti 35 dæmi frá tímabilinu 1501 til
1535.4 í 12. bindi, sem einkum geymir bréf frá miðri 16. öld, fann ég við lauslega leit 12
dæmi um þessar orðmyndir, öll frá árunum 1552-1554.1 bréfum og skjölum í Islenzku
fornbréfasafni og Alþingisbókum næstu áratugi er hið sama uppi á teningnum, þar er af
nægu að taka og alltaf áðurnefndar orðmyndir. Nokkur dæmi má nefna: Páll Stígsson
hirðstjóri er titlaður/óv/n' í skjali 1563 (DI 14:182 ‘fovite’, ‘fovitanum’, ‘fovitinn’; Páll
var fógeti líklega 1554—1560, eftirþað hirðstjóri) og hið sama á við um hálfbróðurhans
Henrik Krag, fógeta og sýslumann, síðar hirðstjóra (frá 1567), í bréfum 1565-1566
(DI 14:374 og 482 ‘fouita’,377 ‘foueti’)ogJóhannBockholthirðstjóraískjölum 1570,
1573 og 1581 (Alþb. 1:27 ‘foueta’, 187 ‘fouita’, 432 ‘foeta’). (Þessir menn bera þó
oftar titilinn konunglegur befalingsmaður, hirðstjóri eða höfuðsmaður).
Á fyrstu áratugum 17. aldar virðast orðmyndimarfóveti,fóviti enn einhafðar; það á
t.d. við um öll íslensk dæmi sem nefnd eru í registri 4. bindis Alþingisbóka (frá árunum
1606 til 1618). í 5. bindi fundust þessar orðmyndir ekki við lauslega leit; þar er hins
vegarað finnanokkurdæmi um orðmyndina/ógeí/, t.d. ábls. 212 og 231 (1631,handrit
frá 18,-19. öld), 585 og 586 (1639, þingbók Árna lögmanns Oddssonar frá 1631-1641,
varðv. í frumriti). Tvö elstu dæmin em þó ekki ömgg þar sem þau eru úr yngri afritum.
Eldri orðmyndin lifir áfram góðu lífi næstu áratugina. í bréfabók Þorláks biskups
Skúlasonar (1597-1656) kemur fóveti fyrir í bréfi frá 1647; „Jenz Spfrinsonar /.../
fullmechtugz foveta yfer Jslandi" (Jón Þ. Þór 1979:150) en fógeti aldrei í bréfi frá
biskupinum; hins vegar er eitt dæmi í konungsbréfi á dönsku frá 1617 (sama rit, bls. 41:
‘fogeder’). í Discursus Guðmundar Andréssonar (f. um 1615) frá því um 1647 kemur
orðið tvívegis fyrir, í bæði skiptin orðmyndin fóeti (Jakob Benediktsson 1948:41,46).
Athyglisverð eru ummæli Jóns Ólafssonar úr Grunnavík (f. 1705) og dæmi sem
hann tekur við flettiorðið fógeti í orðabók sinni: „Foogefi, m. aliás fooviti, á Dan. en
foged/... / illr fooviti er alldrei goodr, nemaannarkomi verri“.5 Þóttfógeti sé aðalorðið,
sem hann rekur til dönsku og skýrir nánar á latínu (sleppt hér), þá getur hann þess um
leið að það sé orðmyndin/óv/t/ sem annars (,,aliás“) sé notuð í íslensku. Að vísu tekur
Jón dæmi af málshætti, sem endurspeglar tæplega daglegt mál þess tíma, og e.t.v. þarf
3Rétt er að hnykkja á því að hvorki fóviti, fóveti, fóeti néfógeti er að finna í þeim íslenskum ritum öðrum
en íslenzku fombréfasafni sem Orðabók Ámanefndar í Kaupmannahöfn hefur orðlekið. Meðal rita frá því
fyrir 1500 sem ég hef alhugað sérstaklega með tilliti til þessa orðs er Lögmannsannáll (eldri og yngri) og þar
kemur orðið ekki fyrir.
4Við leit að dæmum frá 1501 og síðar í íslenzku fombréfasafni var að mestu stuðst við registur.
5Uppskrift Jakobs Benediklssonar í seðlasafni OH.