Orð og tunga - 01.06.2015, Síða 65

Marion Lerner: Af „setubingum" og „hugvitsverkfærum"
53
komið á óvart því að Tómas hafði dvalið erlendis í sjö ár eða u.þ.b.
fjórðung ævi sinnar. Fyrst stundaði hann nám í Kaupmannahöfn og
ferðaðist síðan um Evrópu og víðar. Á þessum árum hefur hann lesið,
skrifað og talað ýmis erlend tungumál og örugglega lagt áherslu á
að ná góðum tökum á þeim frekar en að viðhalda móðurmálinu eða
æfa sig í skrifum á íslensku. Eftir heimkomu brá honum greinilega
nokkuð því að í áðurnefndri grein sinni, „Úr bréfi frá íslandi", lýsti
hann málum þannig:
(...) eínginn hirðir um að vanda það [tungumálið], og þær
stéttirnar, sem nú ber mest á, kaupmenn og embættismenn,
leggja hér ógott til; (...) allmargir prestar taka ræður sínar úr
dönskum bókum; og tekst ekki æfinlega jafnt að leggja þær út;
sýslumenn rita hvurki dönsku né íslensku (...); flestar bækur
sem koma út nýar eru enda dönskuskotnar (...) Er þá von að
alþýðan tali hreína íslenzku? Fáir eru þó eíns aumlega staddir
eínsog við, sem talað höfum íslendínga-máli í Kaupmanna-
höfn (...) (Tómas Sæmundsson 1835:92-93)
Eins og vitað er lögðu Fjölnismenn mikla áherslu á málfar, orðfæri og
stafsetningu og höfðu í kjölfarið gríðarlega mikil áhrif á þróun íslensk-
unnar. Tómasi Sæmundssyni var hins vegar ljóst að hann hafði ekki
slík tök á tungumálinu að hann gæti uppfyllt eigin kröfur. Þess vegna
lagði hann ritsmíð sína fyrir aðra Fjölnismenn til leiðréttingar. Sjálfur
gat hann einungis skrifað nokkurs konar uppkast. Vinnubrögðin
urðu þau að hann samdi texta og Jónas og Konráð fóru yfir þá og
löguðu málfar og stíl. Tómas var í þeim efnum mjög hógvær eins og
kemur fram í bréfi til þeirra frá 20. september 1834:
(...) ég vonast [til] að þið samt, sem vanir eruð hönd minni,
ráðið í meininguna víðast hvar, og meira kæri ég mig ekki um,
því orðunum gef ég ykkur fullkomið leyfi til að umbreyta eftir
ykkar velþóknan; það er helzt niðurröðunin, (...) sem ég óska
[að] stæði óhögguð (...) (Tómas Sæmundsson 1907:129)
Hér er átt við uppkast að formála Fjölnis. Um það bil ári síðar eða
þann 8. september 1835 ræðir hann svipað efni í bréfi til Jónasar Hall-
grímssonar. Hér er fjallað um „Úr bréfi frá íslandi":
Annars eigið þið miklar þakkir skilið fyrir meðferðina á bréfi
mínu; ég rnætti vera blindur, ef ég ekki sæi, hvað mikið það
hefir unnið, því fyrst er á honum svo fallegur stíll, sem ég
skammast mín fyrir, að mér sé eignaður, þareð ég verð aldrei