Orð og tunga - 01.06.2015, Blaðsíða 110

98
Orð og tunga
Þgf.ft. orðsins hjalt er hjöltum. Það er að formi sambærilegt þágufalls-
myndinni hjörtum, af orðinu lijarta, sem hér er valið til samanburðar.
A grundvelli þessa snertiflatar geta orðið til meiri líkindi: hjöltu(n)
sbr. hjörtu(n). Þessi breyting er nokkuð óvænt og í 6. kafla verður rætt
um hugsanlegar ástæður hennar. En í þessum kafla er litið á stöðu
tvímyndanna hjöltu(n) og hjölt(in) í nútímamáli.
Þegar málbreytingar verða er það oft svo að nýjungin og eldra af-
brigðið lifa um tíma hlið við hlið. Nýjungin vinnur svo smám saman
á og verður að lokum einráð eða því sem næst. Þannig hefur t.d.
myndin ketti (þf.ft.) leyst af hólmi eldri myndina köttu og ermi (nf.et.)
hefur komið í stað ermur. Sá tími, sem nýjung og eldra afbrigði lifa
saman, getur verið býsna langur, hann getur verið mörg hundruð ár.
Þannig lifðu fornafnsmyndirnar sjá og þessi (nf.kk.et., nf.kvk.et.) hlið
við hlið frá 13. til 16. aldar (Katrín Axelsdóttir 2014:204). Stirðnaði
fyrri liðurinn hvoru- í beygingu fornafnanna hvortveggi og hvor tveggja
var kominn upp um 1500 en hann hefur ekki enn komið alfarið í
stað beygðra fyrri liða (Katrín Axelsdóttir 2014:358). Það má líka
ímynda sér að tvímyndir lifi hlið við hlið „endalaust", þ.e. hvorug
nái nokkurn tíma að sigra. Þannig virðist staðan t.d. vera hvað varðar
þágufallsmyndirnar tveim og tveimur. Þær hafa verið notaðar jöfnum
höndum öldum saman og hvorug virðist vera á útleið. í þessu sam-
bandi er einnig vert að minnast á að stundum eru breytingar gerðar
afturreka með áróðri. Þá leysir nýjungin ekki eldra afbrigðið af hólmi
heldur er vörn snúið í sókn, eldra afbrigðið heldur velli og nýjungin
lætur undan síga.
Sjálfsagt er að spyrja hver staða hjöltu(n) er gagnvart hinu eldra
hjölt(in). Sækir nýjungin á, er jafnræði með myndunum eða er nýjung-
in kannski á undanhaldi? Að þessu er ekki gott að komast á grundvelli
ritheimilda. Orðið hjalte r heldur sjaldgæft og hlutfallstölur úr völdum
ritum segðu því lítið. Leitarvélar gæfu einnig ótrausta niðurstöðu því
að allstór hluti fundinna dæma er úr fornritum. En það er óhætt að
segja að báðar myndirnar, hjöltu(n) og hjölt(in), lifi góðu lífi. í (5) eru
nokkur dæmi um hjöltu(n) frá síðustu árum og áratugum:
(5) a. Eg skal sýna þér hjöltun á mínum [hníf], sagði maður-
inn. (Halldór Kiljan Laxness 1943:205)
b. og hélt um mundriðann annarri hendi en hinni um sax-
hjöltun (Halldór Kiljan Laxness 1952:62)