Orð og tunga - 01.06.2015, Blaðsíða 67

Marion Lerner: Af „setubingum" og „hugvitsverkfærum"
55
Eg er kominn að raun um að það er bezt að hafa alla formála
sem stytzta, því þó þeir, eins og menn hafa að orði komizt,
eiginliga séu til þess ætlaðir að fría rithöfundinn fyrir bak-
mála og ætlist til að það sem fyrst stendur sé fyrst lesið, hafa
þó margir lesarar þá ósvinnu að hlaupa hann yfir og lesa ann-
aðhvört seint eður aldrei og innganginn með, svo þeir sem
fyrst geti komizt til efnisins, er þó í það minnsta sá sem því er
ókunnur og síður æfður í bóklestrum varla fær notið, ef svo er
að farið. (Tómas Sæmundsson 1947:1)
Þessi fyrsta málsgrein inngangsins er sett saman úr ýmsum undir-
skipuðum og hliðskipuðum aðal- og aukasetningum. Hugsanaflæði
lesanda þarf að glíma við mörg innskot og útúrdúra. En þessi máls-
grein er ekki óvenjulega löng eða flókin í samanburði við almenna
málnotkun í Ferðabókinni. Hún er frekar dæmigerð. Þetta er greinilega
stíll sem hæfir frekar þeim sem hafa mikla reynslu af lestri en þeim
sem lesa sjaldan og einungis sér til fróðleiks.
Þó að Tómas hafi gengið út frá því að textinn yrði lagaður frekar
hlýtur hann að hafa álitið þennan flókna stíl viðeigandi. Hér sýnir hann
sig sem menntamaður síns tíma. Þorleifur Hauksson fellir svipaðan
dóm þegar hann segir: „I Ferðabókinni blasir við stíll lærdómsmanna
samtímans, ósnortinn af öðrum nýjungum en þeirri viðleitni að koma
íslenskum orðum að öllum hugtökum" (Þorleifur Hauksson og Þórir
Oskarsson (ritstj.) 1994:484). Önnur einkenni, sem Þorleifur og Þórir
greina á textanum, eru að eignarfallseinkunnum og eignarfornöfnum
er mjög oft skipað framan við orðin sem þau standa með; einnig er
einkunnin oft og tíðum tvöföld. Eftirtektarvert þykir „hversu óhönd-
uglega komið er orðum að sértækum hugtökum" (s.st.). I heild skrif-
aði Tómas nokkuð flókinn og lærðan stíl og þó að ekki sé hægt að
dæma hann út frá íslenskri málnotkun í dag er setningagerðin áber-
andi tyrfin.
Þegar fyrirhugað er að þýða Ferðabókina þarf þýðandi, sem í fyrstu
er lesandi og greinandi frumtextans, einnig að gefa gaum þeirri texta-
sögu sem rakin var hér að framan. Þegar öllu er á botninn hvolft er
ekki hægt að meðhöndla textann eins og hverja aðra afurð rithöfundar
sem birst hefur á prenti. Þó að almennt sé hægt að ganga út frá því að
það sem liggur fyrir í bókarformi hafi verið samþykkt af höfundi og
fengið alla þá yfirferð, sjálfsgagnrýni og athygli sem viðkomandi þótti
hæfa þá er það ekki þannig í þessu tilviki. Málin flækjast enn frekar
vegna þess að textagreinandi getur ekki stutt sig við aðrar ritsmíðar