Orð og tunga - 01.06.2015, Blaðsíða 68

56
Orð og tunga
eftir sama höfund til að átta sig á höfundareinkennum eins og stíl,
orðaforða og mörgu öðru. Vegna þess að Tómas lét ávallt lagfæra
texta sína fyrir birtingu er mikill munur á þeim, jafnvel frá sama mjög
þrönga tímabili, þ.e. frá árunum 1834-1835. Skrif hans í Fjölni, bréf af
ýmsum toga og uppkast að Ferðabókinni eru afar mismunandi hvað
almennt málfar, stíl, uppbyggingu, orðaforða og stafsetningu varðar.
6 Orðaforði og nýyrðasmíð
Tómas Sæmundsson stóð samt ekki einungis frammi fyrir vanda
sem hann einn átti við að etja vegna langrar fjarveru og menntunar
erlendis, ásamt ákveðinni óþolinmæði. Þvert á móti þurfti hann að
glíma við sama vandamál og aðrir íslenskir höfundar sem ætluðu sér
um þær mundir að skrifa um nútímalegt efni, um erlendan veruleika
eða nýjungar í tækni og vísindum en einnig í listum og heimspeki
en það var einfaldlega mikil vöntun á orðaforða. Þannig segir Bjarni
Vilhjálmsson í grein sinni um þýðingu Jónasar Hallgrímssonar á
Stjörnufræði Ursins að íslenskan hafi verið lítt tamin á sviði náttúru-
vísinda og hafi þess vegna skort orð um fjölda hugtaka. Enda hafi
fram yfir miðja 18. öld „lítið sem ekkert (...) verið ritað á íslenzku um
margar aldir í lausu máli annað en guðsorðarit, sögurit og nokkuð
um lögfræði" (Bjarni Vilhjálmsson 1944:102).
Að eigin sögn lagði Tómas nokkuð á sig til að temja sér (aftur)
góða íslensku en það sem hann gat gert til þess var að lesa „mestan
hlut hinna eldri og nýrri íslenzkra rithöfunda sem að málfæri þykja
brúkanligir" (Tómas Sæmundsson 1947:1). Samt fannsthonum nauð-
synlegt að slá þann varnagla að ekki sé ætlast til þess að lesendur
noti ferðabók hans til að læra íslensku enda vissu allir að til þess sé
best að gripa til fornritanna: „(...) á Islandi eru okkar gömlu ritgjörðir
hin einasta óþrjótandi og öllum boðna uppspretta til að skrifa mál
vort hreint og eðli sínu samkvæmt" (Tómas Sæmundsson 1947:2).
Eftir stóð sá vandi að Tómas þurfti að lýsa í ferðabókinni mjög mörgu
sem vantaði orð og hugtök yfir. Því varð hann að stunda nýyrðasmíð
í miklum mæli. Aftur fannst honum nauðsynlegt að afsaka gjörðir
sínar:
Orðsmíði - sé viðleitni á höfð að gjöra hana málsins eðli sam-
kvæma - er hvörjum heimil, hvar málið ekki hrökkur til, ef
það aðeins nægir til að gjöra þankann Ijósan; þarf enginn að