Orð og tunga - 01.06.2015, Side 77

Penas Ibánez og Erla: Með lijartað í lúkunum
65
á móti til hins sértæka eða óhlutbundna. Eins og Þórhallur Eyþórsson
bendir á eru upptakasvið og marksvið í „raun sambærileg við kennilið
og myndlið í hefðbundinni umfjöllun um myndhvörf og líkingar"
(2012:247). Kerfisbundin miðlun, eða yfirfærsla, þátta frá upptakasviði
til marksviðs kallast vörpun en frá upptakasviðinu varpast eða yfirfærast
þættir sem skýra marksviðið.
Þekkt dæmi úr ranni hugrænna líkingafræða er til að mynda hug-
takslíkingin ástin er ferðalag þar sem upptakasviðið er ferðalag og
marksviðið ástin. Svo má velta vöngum yfir því hvert stefnir í þessu
ástarsambandi, hvaða hindranir verða á vegi þeirra sem mynda sam-
bandið, hvort það verði aftur snúið þegar að krossgötum er komið
eða hvort komið sé að leiðarlokum og þar fram eftir götunum (Lakoff
1993). Annað dæmi er deilur eru stríð þar sem beitt er myndmáli
sem heyrir undir átök eða stríð eins og sjá má í dæmum á borð við I
umræðuþættinum réðst Jón að andstæðingi sínum og sagði skoðanir hans
með öllu óverjandi (Lakoff og Johnson 2001:40-43). Önnur kunn hug-
takslíking er líkaminn er ílát sem skýtur upp kollinum m.a. þegar
geðshræring eins og reiði á í hlut: reiði er heitur vökvi í íláti (Lakoff
og Kövecses 1987; Lakoff 1993). Þessi hugtakslíking liggur að baki
orðasamböndum eins og að springa úr reiði, það sýður á einhverjum af
reiði ogfroðufella afreiði. Þá má geta þess að Lakoff og Johnson (2001)
telja viðtekin myndhvörf vera hugtakslíkingar sem eru inngrónar í mál
og hugsun afmarkaðs hóps eða samfélags þar sem þær eiga alla jafna
langa sögu að baki. Sumar hugtakslíkingar standa fastari fótum en
aðrar eins og til dæmis ástin er ferðalag í samanburði við ást er
sameiginlegt listaverk. Sú síðarnefnda gæti verið skammlíf hug-
takslíking innan afmarkaðs hóps málsamfélagsins.
Myndhvörf spretta oft af líkamlegri reynslu eða viðbrögðum líkam-
ans við ýmiss konar áreiti. Samanburðarrannsóknir hafa leitt í ljós að í
ólíkum menningarsamfélögum lýsir geðshræring sér á svipaðan hátt
(Wierzbicka 1999, 2000). Með það í huga hafa margir kennimenn á
sviði merkingarfræði aðhyllst þá skoðun að myndhvörf spretti meðal
annars af sammannlegri reynslu og eru dæmi þar um í myndmáli
ólíkra menningarsamfélaga. Því skal þó haldið til haga að myndhvörf
eru mörg hver menningarbundin (Dobrovol'skij og Piirainen 2006) og
ná ekki út fyrir hugmyndaheim og menningu stakra heimsálfa (algild
myndhverfð orðasambönd í Evrópu kallast alla jafna „Euroversals")
eða þjóða, samanber myndmál sem á rót sína að rekja til nautaats, til
dæmis, og á sér ekki hliðstæður í öðrum tungumálum en spænsku
(Luque Durán og Manjón Pozas 1998).