Orð og tunga - 01.06.2015, Page 107
Katrín Axelsdóttir
Beyging og merking orðsins hjalt
1 Inngangur
Orðið hjalt er flestum kunnugt þótt væntanlega sé mönnum það mis-
jafnlega tamt á tungu. Nokkurs breytileika gætir í notkun orðsins,
bæði hvað beygingu og merkingu snertir. Oftast er orðið notað í fleir-
tölu. Tvær fleirtölumyndir (í nefnifalli og þolfalli) eru þekktar, hjölt og
hjöltu, og er sú síðarnefnda örugglega síðar til komin. Og þótt flestir
leggi nokkurn veginn sama grundvallarskilning í orðið, 'handhlíf á
sverði eða hníf', er nákvæm túlkun dálítið breytileg.
í þessari grein verður fyrst rætt um breytileikann í beygingunni,
fleirtölumyndirnar hjölt og hjöltu (með greini hjöltin og hjöltun) (2., 3.
og 4. kafli) og síðan um merkinguna (5. kafli). Loks verður reynt að
leita svara við því af hverju nýjungin hjöltu kom upp (6. kafli). Þar
er því haldið fram að tvennt kunni að hafa skipt máli, annars veg-
ar hljóðlíkindi orðmyndanna hjöltu og hjörtu og hins vegar tvenndar-
merking sem fleirtala orðsins hjalt á sameiginlega með ýmsum orðum
sem hafa fleirtöluendinguna -u (s.s. augu, eyru og lungu).
2 Beygingin í orðabókum og áþekkum
heimildum
í íslenskri orðahók (2002:589) er fleirtala orðsins hjalt sögð vera hjölt.
Myndin hjöltu er ekki nefnd í bókinni, hvorki undir flettunni hjalt né
sem sérstök fletta.1 í fornmálsorðabók Fritzners (I 1886) er myndina
1 í bókinni er hins vegar að finna kvenkynsorðið hjölt (ft. hjaltir) en það er merkt sem
fornt eða úrelt mál.
Orð og tunga 17 (2015), 95-114. © Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum
fræðum, Reykjavík.