Orð og tunga - 01.06.2015, Page 173

Ritdómur
161
snjó-, fónn/fann-, hríð/hríðar- og kafald/kafalds-, og undirritaður treystir
sér því ekki til að upplýsa hve mörg orð eru notuð um snjó í íslensku.
Hvernig getur samheitaorðabók gert grein fyrir merkingartengsl-
um orða sem hafa misvíða merkingu líkt og þau orð sem rædd hafa
verið? A samheitaorðabók einungis að ná til hugtaka á almennu sviði
þar sem tengsl orða byggjast á almennri málvitund eða smekk eða
á hún einnig að ná til sviða þar sem orðaforðinn er skilgreint kerfi
yfirheita og undirheita? Hvar á að draga mörkin? Tökum dæmi af
dýrum og byrjum á flettunni hestur. I bókinni eru talin fjölmörg orð
um hesta, almenn eða skáldleg (drösull, jór), um mislita hesta (gráni),
góða hesta (fákur, gæðingur) og slæma (bikkja) og um hesta með kyn-
hvöt (graðhestur). En hér eru ekki orð sem aðgreina hesta eftir aldri
eða kyni (folald, tryppi, meri, hryssa). Hér er heldur ekki að finna orð
um mismunandi gerðir hesta eftir notkun (dráttarhestur), uppruna
eða tegund (sebrahestur). Þarna kemur Stóra orðabók Jóns Hilmars um
íslenska málnotkun til skjalanna með ótal samsetningar, sem að hluta
eru flokkaðar eftir merkingu, þar sem orðið hestur er annaðhvort fyrri
liður eða síðari.
Tökum annað dæmi. Almenningur gerir ekki alltaf mikinn greinar-
mun á fuglum og gæti sárlega þurft á samheitum að halda. Einungis
tvö skáletruð samheiti má finna undir flettunni fugl spjátrungur;
getnaðarlimur. Sem sagt, ekkert sem minnir á okkar fiðruðu vini, en
þarna gæti bekkþiðurinn ef til vill komið sterkur inn. Notandi sam-
heitaorðabókar mundi sennilega verða feginn ef undirheiti orðsins
fugl mætti finna í bókinni, að minnsta kosti helstu flokka fugla á
borð við máva og endur og undir þeim orðum frekari undirtegundir.
í Stóru orðabók Jóns Hilmars eru til dæmis talin 30 orð sem enda á
-önd, og þar með fjölmargar andartegundir án þess að lesandi geti
vitað hvað er skilgreint tegundarheiti eða hvort einhver orðanna eru
samheiti. I þeirri bók er einungis miðað við að orðhlutinn sé hinn
sami og flettiorðið. Þess vegna sýnir orðabók Jóns Hilmars ekki að
fugl sé tegund af dýri né að mávur og önd séu tegundir af fugli og hún
sýnir heldur ekki að hávella sé sérstök tegund af önd.
Hér er alls ekki verið að halda því fram að samheitaorðabók eigi að
gera grein fyrir tengslum hugtaka á fræðasviðum, líkt og í dýraríkinu.
Dæmin af hesti og fugli vekja hins vegar spurningu um hvaða stefnu
samheitaorðabók á að taka í sambandi við tengsl samheita og and-
heita, yfirheita og undirheita, orða í almennri merkingu eða sértækri
þegar mörkin þarna á milli eru óljós. Af hverju sýnir samheitaorðabók
flokkun hesta eftir lit en ekki eftir aldri, kyni eða notkun? A okkar