Morgunblaðið - 18.06.2016, Page 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. JÚNÍ 2016
Íþessum dálkum hef ég áður minnst á hópinn á Facebook semheitir Skemmtileg og skrýtin íslensk orð. Sum orðin sem spurter um eru raunar hvorki skemmtileg né skrýtin að mínu mati,til dæmis orðið kolakassi. Spyrjandi kvaðst hafa heyrt orðið í
einhverju lagi og stóð alveg á gati. Ekki stóð á svörunum því enn eru
greinilega margir á kreiki sem hafa alist upp við kolakyndingu sem var
alsiða á sveitabæjum í dalnum fyrir norðan þar sem ég dvaldist nokkur
sumur.
Flestum leikur þó forvitni á merkingu sjaldgæfari orða, eins og
vamm sem fyrirspyrjandi
kvaðst hafa heyrt í orða-
sambandinu vammir og
skammir. Þar er reyndar
um að ræða vömm, sem
merkir m.a. hneisa, skömm.
Annar í hópnum kannaðist
við orðtakið að mega ekki
vamm sitt vita og enn annar benti á að kvikmyndin The Untouchables
hefði verið kölluð Hinir vammlausu á íslensku. Þá mundi ég eftir því að
forfaðir minn, Egill Skallagrímsson, hafði þakkað guði sínum Óðni fyr-
ir að hafa gefið sér hina vammlausu íþrótt, þ.e. skáldskaparlistina.
Orðið hlýtur því að vera ævafornt í íslensku.
Ég fletti að vanda upp í Orðsifjabókinni hans Ásgeirs Blöndals og að
hans sögn er orðið notað um galla, skömm og háðung. Hann sýnir líka
skyldleika orðsins vamm við orð í austurgermanska málinu gotnesku
(sem er löngu útdautt) er merkti óhreinn, blettaður. Orðið virðist því
allnokkru eldra en norrænar tungur.
Nú ættum við að vera nokkru nær um orðið vamm sem enn lifir
greinilega góðu lífi en þó einkum í orðasamböndunum sem hér hefur
verið getið. Sá sem er vammlaus er þá vandur að virðingu sinni eða
flekklaus eins og skáldskapurinn hans Egils þótt sjálfur hafi hann
varla kallast vammlaus til orðs og æðis.
Í þýðingu Gríms Thomsens á hinu fagra latneska kvæði Integer
vitae kemur fyrir mannlýsingin „vammlaus halur og vítalaus“ en síð-
asta orðið merkir saklaus eða óaðfinnanlegur. Að vera vammlaus og
vítalaus hlýtur þá að vera afar eftirsóknarvert og fáir standa líklega
undir slíkri lýsingu. Maður nokkur sem sá á bak góðum vini sínum
taldi þó að hann verðskuldaði slík ummæli og hnýtti þeim aftan í minn-
ingarorð um hann. En hvort sem um er að kenna prentvillupúkanum
eða öðrum árum stóð í greininni að sá látni hefði verið vammlaus og
vitlaus. Mér skilst að syrgjendur hafi kunnað höfundi litlar þakkir fyr-
ir.
Vítalaus en ekki vitlaus
Tungutak
Guðrún Egilson
Forsetakosningar fara fram að viku liðinni oglínur í kosningabaráttunni eru að skýrast.Sumir segja að þjóðin hafi gert það upp við sigsnemma í þessu ferli að hún vildi fá Guðna Th.
Jóhannesson á Bessastaði og að verkefni annarra fram-
bjóðenda hafi í raun verið að snúa ofan af þeirri sameig-
inlegu hugmynd mikils meiri hluta fólks, sem komið hafi
fram í skoðanakönnunum.
Eins og við var að búast hefur verulega dregið úr þeim
stuðningi við Guðna, sem í upphafi mældist með 65-70%
stuðning en er skv. síðustu könnunum komin niður í
rúmlega 50%. Ekki er endilega víst að stuðningsmenn
Guðna harmi það. Þeir hafa áreiðanlega haft áhyggjur af
því að svo mikill stuðningur í upphafi gæti valdið kæru-
leysi meðal fylgjenda hans. En haldi fylgi hans áfram að
dala í könnunum fram eftir næstu viku kann það að valda
annars konar áhyggjum.
Margir töldu í upphafi að Andri Snær Magnason hefði
möguleika á að ná kjöri en svo
virðist ekki vera ef mið er tekið af
könnunum. Sennilega er ímynd
hans of „þröng“, ef svo má að orði
komast, þ.e. að hann birtist kjós-
endum sem málsvari afmarkaðra
þjóðfélagshópa, þótt það kunni að
teljast ósanngjarnt mat í ljósi upphaflegra stefnumála
hans eins og hann kynnti þau í Þjóðleikhúsinu.
Halla Tómasdóttir hefur áreiðanlega notið þess að
undanförnu að vera sú kona í hópi frambjóðenda, sem
hefði mesta möguleika á að komast á blað. Og nokkuð
augljóst að konur hafa verið að þjappa sér saman að baki
henni til þess að tryggja að hún nái a.m.k. viðunandi ár-
angri með framboði sínu.
Þótt Davíð Oddsson sé ekki sá frambjóðandi, sem
mælist með mest fylgi í könnunum er hann augljóslega
sá frambjóðandi, sem vekur mest umtal og athygli. Og
þannig hefur það verið frá því að hann hóf alvöru afskipti
af stjórnmálum. Í kosningabaráttunni vegna borgar-
stjórnarkosninganna 1982 markaði hann sér strax sér-
stöðu og fór ótroðnar slóðir. Og eftir að hann endur-
heimti meirihluta sjálfstæðismanna í borgarstjórn og
varð borgarstjóri hélt hann uppteknum hætti og gerði
flest á annan veg en hinir eldri og reyndari menn töldu
skynsamlegt. Niðurstaðan varð mesti sigur Sjálfstæðis-
flokksins í borgarstjórnarkosningum fyrr og síðar vorið
1990.
Í ljósi þess að sjálfstæðismaður hefur aldrei verið
kjörinn forseti Íslands má spyrja hvers vegna Davíð hafi
kosið að bjóða sig fram. Til þess að ná kjöri var og er
augljóst að hann þarf að ná til mun stærri hóps kjósenda
en fylgja Sjálfstæðisflokknum að málum. En sennilega
vill hann láta á það reyna og til þess þarf mikinn kjark.
Aðrir frambjóðendur með minna fylgi í könnunum
hafa allir markað spor í þessa kosningabaráttu, hver með
sínum hætti. Elísabet Jökulsdóttir er einlæg og
skemmtileg. Guðrún Margrét Pálsdóttir er kona sem á
virðingu skilið fyrir störf sín á alþjóðavettvangi. Með
Sturlu Jónssyni hefur lítilmagninn í samfélaginu eignast
málsvara og Hildur Þórðardóttir vekur athygli fyrir að
segja opinberlega það sem aðrir þora ekki að segja upp-
hátt að skóli án aðgreiningar er hugmynd sem hefur ekki
gengið upp.
Fortíð frambjóðenda kemur óhjákvæmilega upp í
kosningum sem þessum. Pólitískir andstæðingar Davíðs
Oddssonar hafa lagt mikla áherzlu á að kenna honum um
hrunið. Mín skoðun er sú, og ég byggi hana á lestri
margvíslegra gagna á árinu 2009 vegna útgáfu bókar um
hrunið, sem út kom þá um haustið (Umsátrið-Fall Ís-
lands og endurreisn) að sá tími muni koma að fólk sjái
hlut Davíðs í þeim málum í öðru
ljósi en tíðkast hefur síðustu ár.
Staðreynd er að hann varaði ráða-
menn við því í nóvember 2005 að
til hruns bankanna gæti komið og
endurtók þær viðvaranir reglu-
lega síðan og þá ekki sízt snemma
árs 2008. Kannski má segja að mistök hans hafi verið þau
að segja ekki af sér sem seðlabankastjóri, þegar í ljós
kom að ekki var á hann hlustað. En þá er þess að gæta að
slík afsögn gat hrint hruni af stað.
Mismunandi kenningar sagnfræðinga á atburðum lið-
ins tíma eru skemmtilegar og þess vegna er ekkert óeðli-
legt við það að söguskýringar Guðna Th. Jóhannessonar
t.d. á þorskastríðunum komi til umræðu í kosningabar-
áttu, þar sem hann er í framboði. Ég taldi mig hafa fylgzt
náið með 50 mílna baráttunni og 200 mílna baráttunni,
starfs míns vegna, og man vel að mér komu skoðanir
Guðna á óvart varðandi 200 mílna baráttuna í skoðana-
skiptum okkar í milli fyrir mörgum árum.
En auðvitað verða þeir sem telja sig vita „bezt“ (!) að
sætta sig við að sagnfræðingar af yngri kynslóð komi
fram með annað mat á liðnum atburðum.
Það sem á hefur skort frá mínum sjónarhóli séð í þess-
ari kosningabaráttu er að engar raunverulegar umræður
hafi farið fram um hvort leggja eigi þetta embætti niður.
Viðleitni fráfarandi forseta til að nýta óljós og þoku-
kennd ákvæði um forsetaembættið í stjórnarskrá til að
útvíkka valdsvið forseta hefur heldur ekki verið til um-
ræðu, sem þó væri full ástæða til. Og loks er óskiljanlegt
að allir frambjóðendur vilji halda í ævafornt og úrelt
ákvæði um að einn maður á Bessastöðum skuli hafa það
vald sem í 26. grein stjórnarskrárinnar felst um mál-
skotsrétt eða synjunarvald. Það vald á að vera hjá þjóð-
inni sjálfri.
Það sem er hins vegar ánægjulegt við þessa kosninga-
baráttu og þær þjóðfélagsumræður sem tengjast henni
er að hugmyndin um beint lýðræði er að verða viðtekin
skoðun í öllum flokkum.
Þar liggur framtíðin.
Beint lýðræði orðið
viðtekin skoðun
Viðleitni fráfarandi forseta
til að útvíkka valdsvið
embættisins þarf að ræða.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Enn er óskýrt, hvers vegnastjórn breska Verkamanna-
flokksins lokaði tveimur breskum
bönkum í eigu Íslendinga 8. októ-
ber 2008, á sama tíma og hún
reiddi fram 500 milljarða punda til
að bjarga öllum öðrum breskum
bönkum (sem margir voru að miklu
leyti í eigu útlendinga). Í ljós kom,
að þessir tveir bankar, Heritable
og KSF, áttu vel fyrir skuldum.
Einnig er óskýrt, hvers vegna
stjórnin beitti sama dag hryðju-
verkalögum á Landsbankann, þótt
samkvæmt leynilegri tilskipun
hefðu útibúi bankans í Lundúnum
verið bannaðar millifærslur án leyf-
is, svo að beiting laganna var óþörf.
Þeir Gordon Brown forsætisráð-
herra og Alistair Darling fjár-
málaráðherra hljóta hins vegar að
hafa vitað, að með þessum tveimur
aðgerðum felldu þeir það, sem þá
var eftir af íslenska bankakerfinu.
Víkur nú sögunni til Skotlands,
en þaðan komu Brown og Darling
báðir. Þingmaður gamalgróins vígis
Verkamannaflokksins, Glenrothes-
kjördæmis í Fife, hafði látist 13.
ágúst 2008. Brown ákvað, að auka-
kosning færi þar fram óvenjuseint,
6. nóvember, því að hann bjóst við
að tapa kjördæminu og vildi ekki,
að það gerðist fyrir ársþing stóru
flokkanna. Í aukakosningu í júlí
höfðu skoskir þjóðernissinnar unn-
ið enn öflugra vígi Verkamanna-
flokksins, Austur-Glasgow. Bar-
áttan í Glenrothes var hörð.
Verkamannaflokkurinn sótti að
þjóðernissinnum með þeirri
hrakspá, að Skotland með sína
stóru banka hlyti sömu örlög og Ís-
land, yrði það sjálfstætt. Skotlands-
ráðherrann, Jim Murphy, sagði, að
í stað „hagsældarbogans“, sem
þjóðernissinnar hefðu sagt liggja
frá Írlandi um Ísland til Noregs,
væri nú kominn „gjaldþrotabogi“.
Brown gerði sér ófáar ferðir í kjör-
dæmið. Úrslitin komu á óvart.
Verkamannaflokkurinn hélt sætinu.
„Skotland kærði sig ekki um að
verða nýtt Ísland,“ sögðu stjórn-
málaskýrendur.
Þessi eftirtektarverða aukakosn-
ing hefur vitanlega ekki ráðið úr-
slitum um framkomu Bretastjórnar
við Íslendinga. En var hún lóð á
vogarskál?
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Eftirtektarverð
aukakosning
MOSFELLSBAKARÍ
Háholti 13-15 Mosfellsbæ | Háaleitisbraut 58-60 Reykjavík
s. 566 6145 | mosfellsbakari.is
Ert þú búin að prófa
súrdeigsbrauðin okkar?
Renndu við í Mosfellsbakarí og fáðu þér hollara brauð.