Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 55

Náttúrufræðingurinn
118
Kynblöndunin getur skipt máli fyrir
tilurð breytileika þar sem hún nær
að mynda nýjar samsetningar sem
geta þróast enn frekar, en kynblönd-
un getur líka leitt til þess að breyti-
leikinn minnkar. Nýlegar rann-
sóknir á Galapagos-finkum sýna
að kynblöndun getur afturkallað
tegundamyndun. Þar hafa ólíkar en
nýlega aðgreindar tegundir runnið
saman í eina tegund.36
Til að greina hina meintu kyn-
blöndun milli hvítmáfa og silfur-
máfa á Íslandi voru tekin sýni úr
vængjum sem bæði Agnar og Snell
höfðu safnað á sjöunda og níunda
áratug síðustu aldar og geymd eru
í safni Náttúrufræðistofnunar Ís-
lands.37 Erfðaefni geymist vel í
vaxtarlagi í stilk fjaðra, og nægir að
einangra erfðaefni úr aðeins einni lít-
illi fjöður. Nýjum sýnum var einnig
safnað á Grundarfirði, á Austurlandi
og í Kulusuk á Grænlandi. Stærsta
varp hvítmáfa á Íslandi er við
Breiðafjörð en áður fundust þeir á
Suðausturlandi þar sem silfurmáfar
námu land um 1930 í kjölfar fjölgun-
ar meðal margra máfategunda við
Atlantshaf. Erfðaefni var einangrað
úr um rúmlega 300 fuglum, tæp
1000 basapör í hvatbera-DNA voru
skoðuð og athugaður var breyti-
leiki í fimm örtunglum, en örtungl
eru stuttar endurteknar basaraðir
í DNA. Upplýsingar í hvatbera-
erfðaefni voru bornar saman við
DNA-raðir úr máfum sem hafði
verið safnað víðsvegar í Evrópu og
Norður-Ameríku og eru geymdar
í alþjóðlegum gagnabönkum. Auk
breytileika á sameindasviði var at-
hugaður breytileiki í útliti fuglanna,
einkum breytileiki í litamynstri
flugfjaðranna. Agnar hafði áður
skilgreint skala frá 0 til 5 til að lýsa
stigunum frá hreinum hvítmáfi, þ.e.
án nokkurra svartra bletta, til hreins
silfurmáfs, með svarta fjaðurenda
(sjá 4. mynd). Meðaltal þessa skala
í byggðum hvítmáfa og silfurmáfa
var breytilegt umhverfis Ísland og
mestu frávik frá hreinum hvítmáf-
um og silfurmáfum greindust þar
sem byggðir hvít- og silfurmáfa hafa
skarast eða miðja vegu milli þeirra
(5. mynd).
Helstu niðurstöður verkefnisins
voru þær að kynblöndun greinist í at-
hugunum á sameindabreytileika.37,38
Skýr tengsl voru á milli útlitsbreyti-
leika og aðgreiningar í erfðaefni teg-
undanna og var blöndunin mismikil
eftir svæðum og tíma (6. mynd).
Þannig greindust mestu merki um
kynblöndun í hvítmáfum sem lifðu
áður við Hornafjörð en finnast ekki
lengur. Einnig virðast silfurmáfarnir
almennt blandaðri en hvítmáfarnir.
Einstaklingar sem sýndu millistig í
útliti greindust í sumum tilvikum
með erfðaefni sem má rekja til
beggja tegundanna. Nokkrir einstakl-
ingar sýna þó ákveðin frávik.
Þannig gátu einstaklingar sem
sýndu skýr útlitseinkenni annarrar
tegundarinnar verið með erfðaefni
sem einkenndu hina tegundina.
Búast má við slíkri uppstokkun við
kynblöndun, sérstaklega ef ein eða
fleiri kynslóðir hafa liðið síðan hún
átti sér stað. Eitt vandamál þessarar
rannsóknar er að lítil erfðafræðileg
aðgreining er á milli tegundanna,
og endurspeglar það ungan aldur
þeirra, eða sem nemur um hálfri
milljón ára. Vegna hins unga aldurs
gæti verið að erfðamengin skarist af
því að að tegundirnar hafa enn ekki
skilist að. Þegar landfræðileg dreifing
arfgerðanna er hins vegar skoðuð sést
að blöndunin er staðbundin. Þannig
greinast ákveðnar hvítmáfsarfgerðir
eingöngu í silfurmáfum á Íslandi
en ekki annars staðar í Evrópu,
og eru einkennandi fyrir íslenska
hvítmáfinn (2. mynd d).
Auk upplýsinga um kynblöndun
milli tegundanna fengust skýrar
niðurstöður um skyldleika íslensku
stofnanna við stofna í Evrópu og
Norður-Ameríku. Í ljós kom til
4. mynd. Breytileiki tíundu flugfjöður hjá hvítmáfum, silfurmáfum og kynblend-
ingum þeirra m.t.t. skora Agnars Ingólfssonar.26 – Variation in 10th primaries in
glaucous gulls, herring gulls and their hybrids, as scored by Agnar Ingólfsson.26
5. mynd. Meðalskor hvít- og silfurmáfa umhverfis Ís-
land, byggt á gögnum Agnars Ingólfssonar og nýrri
sýnum.26,37,378– Average score around Iceland, based
on data by Agnar Ingólfsson and new samples.26,37,38
84_3-4.indd 118 1601//15 12:50
135
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Samantekt rannsókna
Félagsköngulær
Rétt er að kynna örlítið einkenni
félagsköngulóa. Ólíkt öðrum köngu-
lóm lifa félagsköngulær í hópum í
sambýlum (e. colony) og þar geta
lifað allt að nokkrum tugþúsundum
einstaklinga. Þessir hópar eru ávallt
fjölskylduhópar. Allir einstaklingar
í hópnum eru náskyldir og mökun
á sér stað milli systkina eða frænd-
systkina. Innrækt einkennir því
félagsköngulær. Flestar félags-
köngulær virðast geta stjórnað
kyni afkvæma sinna og klekjast
yfirleitt mun fleiri kvendýr úr eggj-
um en karldýr. Þetta leiðir til þess að
hópar geta vaxið ört þar sem fjöldi
eggja takmarkar stofnvöxt í meira
mæli en sæði. Einstaklingar virðast
ekki yfirgefa hópinn til að dreifa sér.
Hins vegar stækka hóparnir kyn-
slóð fram af kynslóð og geta skipst í
tvö eða fleiri smærri sambýli. Þann-
ig getur myndast fjöldi sjálfstæðra
sambýla sem öll eiga uppruna sinn
í sama hópnum. Slík sambýli halda
oft til á sama stað í áratugi en geta
síðan dáið út á skömmum tíma.6
Flestar félagsköngulær hafa sam-
vinnu um að vefa þrívíða vefi (1.
mynd). Þær vinna einnig saman við
að yfirbuga bráð, annast afkvæmi
og verja sambýlið gegn afráni. Ólíkt
háfélagslyndum skordýrum er
engin sérhæfing eða stéttaskipting
meðal dýranna því öll kvendýrin
leggja fram vinnu með svipuðum
hætti. Karldýr eru fá innan hópsins
og láta lítið til sín taka. Öll kvendýr
í hópnum eru frjó og geta eignast
afkvæmi. Hins vegar benda gögn til
þess að ekki eignist öll kvendýrin af-
kvæmi en hjálpi frekar systrum sín-
um og náfrænkum að vernda þeirra
afkvæmi og afla þeim matar. Slíka
hegðun má hugsanlega skýra út frá
kenningum Hamiltons um heildar-
hæfni. Félagsköngulær nema bráð
sem flækst hefur í vefnum á titringi
sem bráðin veldur þegar hún reynir
að brjótast úr vefnum og ráðast allir
nálægir einstaklingar þá á bráðina.
Hins vegar bregðast einstaklingar
ekki við titringi sem verður þegar
aðrar köngulær ganga um í vefnum,
2. mynd. Ættartré köngulóa í undirættunum Anelosiminae og Theridiinae (ætt Theridi-
idae). Skyldleikagreiningin tók til níu af tíu þekktum félagslyndum köngulóartegundum
innan ættarinnar (rauðar greinar), en aðeins til brots af lágfélagslyndum eða ófélagslynd-
um ættingjum þeirra. Engu að síður vekur það athygli við dreifingu félagsköngulónna að
þar er aðeins eitt par af náskyldum félagsköngulóm (Anelosimus rupununi og A. Loren-
zo) og líklega hefur því sameiginlegur forfaðir beggja tegunda sýnt félagshegðun. Alls
þróast félagshegðun í átta sjálfstæðum tilvikum. Innan Anelosimus eru flestar aðrar teg-
undir lágfélagslyndar, en tvær tegundir eru mitt á milli, merktar með grænum greinum (A.
dubiosus og A. jabaquara). – Phylogeny of Anelosiminae and Theridiinae species
(Theridiidae). The analysis contained nine out of ten social theridiid species (red branches)
but only a fraction of sub-social and solitary species of these subfamilies. Nevertheless,
social species are scattered and only a single social pair is recovered, presumably indicating
speciation within a social lineage (Anelosimus rupununi og A. lorenzo). Sociality in
nine species must thus be explained by eight independent social origins. Note that most
Anelosimus are sub-social while two species show intermediate social levels indicated with
green branches (A. dubiosus og A. jabaquara).
84_3-4.indd 135 1601//15 12:50
15
01
19
7
N
at
tu
ru
fr

6A
C
M
Y
K
56