Náttúrufræðingurinn - 2014, Qupperneq 76

97
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
að ögðulirfusmit berst sjaldnast
langt frá stranddoppunum sjálfum,
þær gegna aðalhlutverki sem upp-
spretta þessa sníkjuormasmits í
fuglum og fuglarnir smitast oftast í
næsta nágrenni þeirra.
Smittíðni og algengi mismun-
andi lífsferla á Íslandi
Smittíðni milli athugunarsvæðanna
var mjög breytileg. M. breviatus var
langalgengust (fannst á öllum at-
hugunarsvæðunum alls í 186 snigl-
um, smittíðni 3,5%) en P. brevicolle
var sjaldgæfust (0,02%) og fannst
ekki nema í einum snigli í tjörn á
Melabökkum (1. tafla).7 Algengi M.
breviatus er einkum rakið til sam-
þjöppunar lífsferilsins inni í strand-
doppunni þar sem hreyfanleg stig
eru horfin og smitun á sér stað við að
éta snigilinn. Sjaldgæfasta tegundin
á Íslandi, P. brevicolle, er aftur á móti
önnur tveggja tegunda sem hafa tvö
hreyfanleg stig í lífsferlinum, annars
vegar bifhærða lirfu, hinsvegar
halalirfu sem er háð því að lenda í
síunarkerfi samloku, annaðhvort
kræklings Mytilus edulis eða hjarta-
skeljar Cerastoderma edule. Líkleg
skýring á því hvers vegna þessi agða
er ekki algengari en raun ber vitni er
sú að þessar samlokur eru fáséðar í
námunda við stranddoppur, einu
þekktu uppsprettu smitsins hér
á landi. Tegundin hefur fundist
fullorðin í tveimur æðarfuglum á
Skerjafirði (annar var með tvær ögð-
ur í meltingarvegi, hinn með eina)
þannig að staðfest er að tegundin
lýkur lífsferli sínum hér á landi, þótt
sjaldgæf sé (Karl Skírnisson, óbirtar
niðurstöður). Í þessu tilviki má leiða
að því líkum að halalirfur höfðu bor-
ist úr fitjatjörn í Gálgahrauni í sam-
loku í Skerjafirði sem æðarfugl lagði
sér til munns. Á Melabökkum fannst
stakur snigill smitaður af P. brevicolle.
Þar sem engar samlokur voru á botni
tjarnarinnar gat tegundin ekki lokið
lífsferli sínum í þeirri tjörn þótt drit
með eggi tegundarinnar hafi greini-
lega borist í tjörnina.
Ögðufána stranddoppu
fábreyttari á Íslandi en í
Frakklandi
Eins og aðrar tegundir leðjusnigla af
ættinni Hydrobiidae er stranddoppa
fyrsti millihýsill fjölmargra sník-
juagðna sem lifa fullorðnar í fuglum.
Við strendur Frakklands, á suður-
mörkum tegundarinnar í Atlants-
hafi, hafa fundist að minnsta kosti 16
tegundir sníkjuagðna í stranddoppu
en í Hvítahafi, á norðausturmörkum
heimsútbreiðslunnar, eru einungis
átta þessara tegunda kunnar.6 Á
Íslandi, á norðvesturmörkum út-
breiðslunnar, eru tíu þessara tegunda
þekktar þannig að hér eru aðstæður
greinilega óhagstæðar fyrir sumar
tegundir sem geta lokið lífsferlinum
við strendur Frakklands, en jafn-
framt heldur hagstæðari en í Hvíta-
hafi. Ýmsar umhverfisaðstæður ráða
mestu um útbreiðslu sníkjudýranna.
Þær sem oftast eru nefndar eru seltu-
stig (nátengt grunnvatnsstöðu og
úrkomu), vatnshiti og dægursveiflur
í hita, frost og ísalög en einnig upp-
þornun. Þessi umhverfisskilyrði,
sem versna frá suðri til norðurs, eru
talin ráða mestu um að sníkjudýrum
með lífsferla sem krefjast tveggja
frítt-syndandi lirfustiga (bifhærðrar
lirfu, halalirfu) og tveggja eða jafn-
vel fleiri millihýsla, fækkar þegar
norðar dregur.6,7,8,9 Golfstraumurinn
sem hitar vistkerfi Íslands og sérlega
auðugt fuglalíf hér á landi, ekki
hvað síst mikill fjöldi farfugla sem
ber hingað sníkjudýrasmit af vetrar-
stöðvum við Evrópu vestanverða,
eiga væntanlega mestan þátt í þeim
fjölbreytileika sem einkennir sníkju-
dýrafánu stranddoppu á Íslandi.
Fæða í tjörnum á Melabökkum
laðar að sér fugla sem síðan
smita vistkerfin
Tölfræðigreining var gerð til að
meta samhengi allmargra lífrænna
og ólífrænna þátta við dreifingu og
tegundasamsetningu ögðulirfna í
stranddoppum í 12 fitjatjörnum á
Melabökkum. Í þessari greiningu
var litið á hverja tjörn sem afmarkað
vistkerfi.7 Í ljós kom að mismunandi
fæðuframboð tjarnanna laðaði að
sér lokahýsla (fugla) með ólíka
fæðuaðlögun, þar á meðal andfugla
sem lifa á gróðri, vaðfugla sem sækja
í smávaxna fæðu eins og strand-
doppur eða lítil krabbadýr, kríur sem
einkum lifa á hornsíli og máfa sem
hafa fjölbreytilega fæðuaðlögun. Við
fæðuleitina drituðu þessir fuglar í
tjarnirnar og fluttu þar með smitið
inn í þessi einöngruðu vistkerfi.7
SUMMARY
On the mudsnail Ecrobia ventrosa
and its digenean larvae infections
in Iceland
Ecrobia ventrosa is a mudsnail most com-
monly found in brackish salt marsh
ponds but also on mudflats and in the
upper part of the intertidal zone in a few
isolated areas restricted to the west and
southwest coasts of Iceland. Locally the
distribution is patchy but in salt marsh
ponds the snail can be very abundant.
Salt marsh pond is a unique habitat
where environmental conditions vary
considerably because of a complex inter-
play of tidal inundations, groundwater
level, storms, precipitation, freshwater
runoff, and evaporation. Salinity usually
varies to some extent but is usually well
below that of normal seawater.
Mudsnails are known to be the first
intermediate hosts of a number of dige-
nean species making use of birds as de-
finitive hosts. During 1998 to 2008 a total
of 5386 E. ventrosa snails were sampled
on four study sites in Iceland. Most
snails (4539) were sampled in autumn
2000 in salt marsh ponds in Melabakkar,
Hnappadalssýsla (Fig. 3). Altogether 530
snails originated from salt marsh ponds
in Gálgahraun that are situated close to
the capital area (Fig. 4) and were sam-
pled on three different occasions. In au-
tumn 2008 altogether 129 snails were
sampled from mud and fine sand in the
upper intertidal zone in Þorskafjörður
and 188 on mudflats in Djúpi-fjörður,
both study sites in Vestur-Barðastrandar-
sýsla. Snails were brought to the labora-
tory alive where they were dissected
and examined for the presence of dige-
nean intramolluscan stages. They were
identified in vivo using microscope that
was attached to a digital camera.
84_3-4.indd 97 1601//15 12:49
Náttúrufræðingurinn
156
hvítmáfar hafa lengi orpið strjált
með sjó annars staðar í landinu. Í
viðauka er að finna lista yfir þá 245
hvítmáfsvarpstaði í landinu sem
þessi rannsókn leiddi í ljós. Þar eru
staðir sem hafa verið í notkun á
síðustu árum, yfirgefnir varpstaðir
og staðir þar sem varp er hugsanlegt
en ekki staðfest.
Stofnstærð um 2007
Betri og víðtækari upplýsingar eru
til um stöðu hvítmáfsstofnsins í
landinu frá og með 2005 en fyrir
þann tíma og er ástæðan fyrst og
fremst skipulegar talningar. Sam-
tals voru áætluð 2396 hvítmáfspör í
landinu um 2007. Hér er gerð grein
fyrir tiltækum skráningum og er
umfjöllun skipt í fernt eftir svæðum:
Breiðafjörður, Vestfirðir, Faxaflóa-
svæðið og aðrir landshlutar.
Breiðafjörður
Vorið 2005 voru kannaðar þekktar
hvítmáfsbyggðir og aðrir hugsan-
legir varpstaðir með ströndum
Breiðafjarðar, frá Miðhlíðarnúpi
á Barðaströnd að Svartbakafjalli í
Fróðársveit. Töldust 1155 hvítmáfs-
pör í vörpum á landi en frá tveimur
stöðum utarlega á Snæfellsnesi
(Ólafsvíkurenni og Vallnabjargi)
voru til frekar nýleg gögn.
Stærstu hvítmáfsvörpin eru í
fjöllum umhverfis fjörðinn. Ekki
voru farnar sérstakar ferðir í Breiða-
fjarðareyjar en frá flestum þeirra
voru til upplýsingar frá liðnum
áratugum. Í flestum eyjum þar
sem hvítmáfar hafa fundist voru
einungis stök pör. Sumarið 2007
fannst varp með níu pörum í eynni
Rifi í Sauðeyjum og er það stærsta
hvítmáfsvarpið í Breiðafjarðareyjum
að undanteknum Melrakkaeyjum í
Grundarfirði þar sem voru um 15
pör árið 2003.17
Vitað er um nærri 80 eyjar þar
sem hvítmáfar höfðu reynt að verpa
fram á árið 2010. Varp þeirra er
ekki endilega árvisst eða hefur liðið
undir lok. Hvítmáfar eru stundum
skotnir ólöglega á sumrin í nafni
æðarnytja. Því getur verið misjafnt
eftir árum hvort þeir haldast við í
viðkomandi eyju, og eftirlifandi
fuglar geta hrakist milli eyja.
Miðað við tiltæk gögn eru áætluð
55 varppör í Breiðafjarðareyjum en
1210 hvítmáfspör á Breiðafjarðar-
svæðinu í heild um 2007.
Vestfirðir
Til Vestfjarða er hér talið svæðið
frá Skorarhlíðum við utanverðan
Breiðafjörð vestur og norður um
Vestfjarðakjálkann og öll Stranda-
sýsla. Frá flestum stöðum á Vestfjörð-
um eru gögnin úr skoðunarferðum
2007 og 2009. Úr stöku byggðum eru
einungis til eldri talningar, sumar
nýlegar en aðrar áratuga gamlar.
Í viðauka má sjá að á svæðinu
telst vera samtals 1081 par en þá
tölu er nauðsynlegt að endurmeta
vegna þess að mat vantar algerlega
fyrir nokkur vörp og um önnur eru
aðeins til áratuga gamlar tölur. Sér-
staklega vegur eitt varp (ofan Borð-
eyrar við Kvíar í Jökulfjörðum)
þungt í heildartölunni. Þar voru
áætluð 300 varppör árið 1992 en full
ástæða er til að álykta að varppörum
hafi fækkað þar eins og í mörgum
öðrum vörpum víðs vegar um
Vestfirði (óbirt).
Faxaflóasvæðið
Við Faxaflóa, frá sunnanverðum
Snæfellsnesfjallgarði suður í And-
ríðsey við Kjalarnes, eru skráðar
talningar með 79 varppörum frá
liðnum áratugum. Stærsta varpið
(við Rauðfeldsgjá) var með 28
pörum árið 2008. Það næststærsta,
í Akrafjalli ofan Kúludalsár, var
með 23 pörum árið 1991.18 Ný taln-
ing var ekki tiltæk fyrir þetta varp
frá því tímabili sem gagnasöfnun
náði yfir (2005–2013, sbr. viðauka).
Varpið hefur að líkindum dregist
saman eins og varpið norðanvert í
Akrafjalli sem minnkaði um u.þ.b.
helming frá 2001 til 2006. Að teknu
tilliti til þessa eru áætluð 65 pör á
svæðinu um 2007.
Aðrir landshlutar
Á seinni hluta 19. aldar og fyrri hluta
þeirrar 20. urpu hvítmáfar á ýmsum
stöðum frá Hrútafirði austur og
suður um landið til Reykjanesskaga.
Á flestum þessum stöðum voru
hvítmáfar löngu hættir að verpa
þegar Finnur Guðmundsson16 birti
yfirlitsgrein sína 1955. Þá kvað hann
þá einungis verpa á þremur stöðum
utan Breiðafjarðar og Vestfjarða, á
Langanesi, í Vestmannaeyjum og í
Karlinum við Reykjanes.
Á liðnum áratugum hafa varppör
sem líkjast hvítmáfum sést á a.m.k.
15 stöðum utan Vestfjarða, Breiða-
fjarðar og Faxaflóa. Á flestum
stöðum er aðeins eitt eða fá pör.
Stærsta varpið er á mýrunum austan
við Sjávarborg í Skagafirði (12 pör
2009). Fyrrum var langstærsta
varpið (nokkur hundruð pör) í
Karlinum við Reykjanes19 en það er
löngu aflagt.
Í heild er ekki mikill fjöldi varp-
fugla á svæðinu frá Hrútafirði
um Norður-, Austur- og Suður-
land að Reykjanesi, eða áætluð 40
varppör um 2007. Full ástæða er til
að endurmeta þessa áætlun með
nýjum talningum. Stundum verpa
hvítmáfar í bland við silfurmáfa eða
nálægt þeim, og eykur það líkur á
blönduðum pörum, sem oft hafa
sést.18 Grunur leikur á að flestir
fuglar utan Vesturlands og Vest-
fjarða séu í raun kynblendingar við
silfurmáfa þótt sumir beri einkenni
hvítmáfa.11 Þó má telja nokkuð
öruggt að hreinir hvítmáfar hafi
verið í varpi í Surtsey árið 2003.10 Þar
voru hreiðurfuglarnir vel aðskildir
frá aðalmáfavarpinu þar sem silfur-
máfar, sílamáfar og svartbakar urpu
saman. Litur unganna var einnig
dæmigerður fyrir hvítmáfsunga.
Seinna (árið 2007) fannst þó ungi
undan blönduðu pari í Surtsey.20
Árið 2010 urpu fjögur hvítmáfs-
pör í útjaðri silfurmáfsvarpsins
í Herdísarfjalli í Selvogi og voru
tegundirnar vel aðskildar. Árin 2011
og 2012 sáust hins vegar engir máfar
með hvítmáfseinkenni í varpinu.
84_3-4.indd 156 1601//15 12:50
1501197 N
atturufr
4B
C
M
Y
K
56