Náttúrufræðingurinn - 2014, Qupperneq 90

83
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Kall náttúrunnar
Íslendingar eru um margt háðari
umhverfi sínu og duttlungum
náttúruaflanna en flestar aðrar
þjóðir. Atvinnuvegirnir sjávarút-
vegur, ferðaþjónusta, landbúnaður
og jafnvel orkuframleiðsla stjórnast í
ríkum mæli af árferði og aðstæðum
í náttúrunni. Í hagstæðu árferði til
lands og sjávar gengur okkur flest
í hag en þegar tíðarfarið bregst, eða
þegar náttúruöflin fara hamförum
með einhverjum hætti, þá getur
gamanið kárnað. Þó er þetta ekki
einhlítt. Dæmin sýna að okkur hefur
tekist að koma þjóðarbúinu í veru-
legt klandur í hinu besta árferði, en
það er önnur saga. Árið 2014 mun
þykja um margt minnisstætt og sér-
stakt, náttúruöflin hafa látið mjög
að sér kveða og hafa sýnt mátt sinn
og megin en þó með þeim hætti að
enginn hefur beðið tjón af. Óvenju-
leg og stórbrotin skriðuföll hafa
orðið þar sem hið mikla berghlaup
í Öskju verður lengst í minnum haft.
Gríðarlegt magn af bergi steyptist
þá niður hlíðar öskjunnar og út í
Öskjuvatn og setti af stað 50 metra
háa flóðbylgju sem barst með boða-
föllum fram og aftur um vatnsflöt-
inn. Enginn var þó til frásagnar því
mannlaust var við Öskju þegar at-
burðurinn varð þótt krökkt væri
af ferðafólki dagana og vikurnar á
undan og á eftir. Vont væri ef slíkt
berghlaup félli í sjó nærri byggð og
flóðbylgja af þessari stærð gengi á
land. Eldgosið í Holuhrauni verður
þó að teljast merkasti viðburður árs-
ins, ekki bara í hugum náttúrufræð-
inga heldur landsmanna allra. Eftir
fjögurra mánaða samfellda virkni nú
í árslok er hraunið orðið það lang-
stærsta sem runnið hefur á landinu
síðan í sjálfum Skaftáreldum. Jarð-
skjálftavirknin í Bárðarbungu er ein
sú mesta sem mælst hefur samfara
eldsumbrotum á jörðinni og öskju-
sigið sem menn hafa orðið vitni að
kom náttúruvísindamönnum í opna
skjöldu. Gasmengun samfara gos-
inu varð síðan meiri og áþreifanlegri
en flestir áttu von á og hefur opnað
augu manna fyrir þessum fylgifiski
stórra sprungugosa. Staðsetning
gossins, eins langt frá mannabyggð
og verða má í okkar strjálbýla landi,
hefur svo orðið til þess að ekkert
af þessu hefur valdið okkur skaða
en þvert á móti lífgað upp á til-
veruna, stóraukið þekkingu okkar
um eðli eldsumbrota og landskjálfta,
vakið athygli á landi og þjóð og á
örugglega eftir að færa tekjur í bú.
Ef þessir atburðir hefðu orðið ann-
ars staðar, svo sem á Reykjanesi eða
uppi í Hengli, værum við ekki eins
borubrött og raun ber vitni. Árið
2014 hefði þá talist til hörmungarára.
Það er undarleg þversögn að þrátt
fyrir þetta nábýli við náttúruöflin
eru stjórnvöld skeytingarlaus um
íslenska náttúru. Fátt sýnir þá stað-
reynd betur en það hvernig haldið
hefur verið á málefnum Náttúru-
minjasafns Íslands, sem á að teljast
eitt af höfuðsöfnum þjóðarinnar við
hlið Þjóðminjasafns og Listasafns.
Stofnunin er nú fjársvelt og getur
ekki með góðu móti rækt lögboðið
hlutverk sitt, hvorki með sýningar-
haldi, rannsóknum né fræðslu. Hún
er rekin með lágmarksfjármagni og
lágmarksmannafla í lágmarkshús-
næði. Þó er í raun allt til staðar til að
reka náttúruminjasafn með sóma.
Það er til safnkostur en hann er bara
niðurpakkaður í kössum. Það er til
næg fagleg þekking og færni, henni er
bara ekki leyft að blómstra. Það er til
húsnæði á besta stað í höfuðborginni,
það er bara ekki áhugi á að notfæra
sér það. Það er markaður til að
standa undir rekstri, það skortir bara
tiltrú á hann. Samstarfsvilji og vel-
vild af hálfu borgaryfirvalda er fyrir
hendi, það er bara ekki gagnkvæmur
vilji eða velvild af hálfu lands-
yfirvalda. Það er til fjármagn, því er
bara ekki forgangsraðað þannig að
Náttúruminjasafn komi til greina.
Á því góða ári 2014 hafa náttúru-
öflin sýnt fjölbreytileika sinn og
boðið upp á ótrúlegt sjónarspil
sem hefur aukið áhuga fólks um
víða veröld á þessu skrýtna landi.
Það eru ekki einungis náttúruunn-
endur sem vilja bregðast við þessu
með skynsamlegum hætti, náttúran
sjálf kallar á rannsóknir, fræðslu og
sýningarhald. Því kalli verða stjórn-
völd að svara með því að uppfylla
lög og rækja skyldur sínar við Nátt-
úruminjasafn Íslands.
Nýr ritstjóri hefur verið ráðinn
að Náttúrufræðingnum. Það er
Álfheiður Ingadóttir sem tekur við
keflinu úr hendi Hrefnu B. Ing-
ólfsdóttur. Um leið og Hrefnu eru
þökkuð hennar góðu störf fyrir
blaðið er Álfheiður boðin velkomin í
ritstjórastólinn. Þar hefur hún raunar
setið áður því hún stýrði tímaritinu á
árunum 1997–2006.
Þetta hefti Náttúrufræðingsins
er helgað minningu Agnars
Ingólfssonar prófessors í vistfræði
við HÍ, sem lést í árslok 2013. Í heftinu
eru níu greinar sem allar tengjast
Agnari eða rannsóknum hans á ein-
hvern hátt en fjalla þó um fjölbreytt
efni á sviði líffræði og vistfræði. Von
er á fleiri greinum sama efnis í næstu
heftum Náttúrufræðingsins. Arnþór
Garðarsson, prófessor, var aðal-
hvatamaður þess að gefa heftið út í
þessari mynd og ritaði ásamt fleirum
yfirlit um æfi og störf Agnars.
Árni Hjartarson,
formaður HÍN
84_3-4.indd 83 1601//15 12:49
Náttúrufræðingurinn
170
Þakkarorð
Höfundur þakkar Þóru K. Hrafnsdóttur, Erling Ólafssyni og Inga Rúnari Jóns-
syni fyrir aðstoð við gerð útbreiðslukorta. Mikið af upplýsingum sem þar birtast
er fengið úr gagnagrunni Náttúrufræðistofnunar Íslands. Að lokum vill höfundur
þakka Jörundi Svavarssyni og Guðmundi V. Helgasyni aðstoð við öflun heimilda.
Heimildir
1. Gullan., P.J. & Cranston, P.S. 2014. The insects: An outline of entomology.
Fimmta útgáfa. Wiley-Blackwell, 624 bls.
2. Cheng, L. 1976. Insects in marine environments. Bls. 1–4 í: Marine Insects
(ritstj. Cheng, L.). North-Holland publishing company, Holland.
3. Andersen, N.M. & Weir, T.A. 2003. A new species of sea skaters, Halobates
Eschscholtz, from Robinson River, Western Australia (Hemiptera – Heter-
optera: Gerridae). Aquatic Insects 25. 9–18.
4. Cheng, L. & Frank, J.H. 1993. Marine insects and their reproduction. Ocean-
ography and Marine Biology – An Annual Review 31. 479–506.
5. Neumann, D. 1976. Adaptations of chironomids to intertidal environments.
Annual Review of Entomology 21. 387–414.
6. Colbo, M.H. 1996. Chironomidae from marine coastal environments near St.
John’s, Newfoundland, Canada. Hydrobiologia 318 (1–3). 117–122.
7. Oliver, D.R. 1971. Life history of the Chironomidae. Annual Review of
Entomology 16. 211–230.
8. Pinder, L.C.V. 1995. The habitats of chironomid larvae. Bls. 107–135 í: The
Chironomidae: Biology and ecology of non-biting midges (ritstj. Armitage,
P.D., Cranston, P.S. & Pinder, L.C.V.). Chapman & Hall, England.
9. Thora Hrafnsdottir 2005. Diptera 2 (Chironomidae). The Zoology of Iceland
III, 48b. 1–169.
10. Cranston, P.S. 1995. Systematics. Bls. 31–61 í: The Chironomidae: Biology
and ecology of non-biting midges (ritstj. Armitage, P.D., Cranston, P.S. &
Pinder, L.C.V.). Chapman & Hall, England.
11. Cheng, L. & Collins, J.D. 1980. Observations on behavior, emergence and
reproduction of the marine midges Pontomyia (Diptera: Chironomidae).
Marine Biology 58. 1–6.
12. Soong, K., Chen, G.-F. & Cao, J.-R. 1999. Life history studies of the flightless
marine midges Pontomyia spp. (Diptera: Chironomidae). Zoological Studies
38(4). 466–473.
13. Hashimoto, H. 1976. Non-biting midges of marine habitats (Diptera: Chi-
ronomidae). Bls. 377–414 í: Marine Insects (ritstj. Cheng, L.). North-Holland
publishing company, Holland.
14. Erlendur Jónsson 1987. Rykmý. Náttúrufræðingurinn 57. 21–33.
15. Armitage, P.D. 1995. Behaviour and ecology of adults. Bls. 195–224 í: The
Chironomidae: Biology and ecology of non-biting midges (ritstj. Armitage,
P.D., Cranston, P.S. & Pinder, L.C.V.). Chapman & Hall, England.
16. Huang, D. & Cheng, L. 2011. The flightless marine midge Pontomyia (Dip-
tera: Chironomidae): ecology, distribution, and molecular phylogeny. Zoo-
logical Journal of the Linnean Society 162. 443–456.
17. Olander, R. & Palmén, E. 1968. Taxonomy, ecology and behaviour of the
northern Baltic Clunio marinus Halid. (Diptera: Chironomidae). Annales
Zoologici Fennici 5. 97–110.
18. Morley, R.L. & Ring, R.A. 1972. The intertidal Chironomidae of British
Columbia. II. Life history and population dynamics. The Canadian Ento-
mologist 104. 1099–1121.
19. Guðmundur V. Helgason & Arnþór Garðarsson 1989. Athugun á dýralífi í
Kópavogsleiru. Handrit. Líffræðistofnun Háskólans. 20 bls.
20. Garbary D.J., Jamieson, M.M. & Taylor, B.R. 2009. Population ecology of the
marine insect Halocladius variabilis (Diptera: Chironomidae) in the rocky
intertidal zone of Nova Scotia, Canada. Marine Ecology Progress Series 376.
193–202.
21. Tokunaga, M. 1935. Chironomidæ from Japan (Diptera), IV. The early stages
of a marine midge, Telmatogeton japonicus Tokunaga. The Philippine Journal
of Science 57. 491–511.
22. Arnþór Garðarsson, Ólafur K. Nielsen & Agnar Ingólfsson 1980. Rann-
sóknir í Önundarfirði og víðar á Vestfjörðum 1979. Fuglar og fjörur. Líf-
fræðistofnun Háskólans (fjölrit nr. 12), Reykjavík. 65 bls.
23. Arnþór Garðarsson & Ólafur K. Nielsen 1989. Fuglalíf á tveimur leirum við
Reykjavík. I. Vaðfuglar. Náttúrufræðingurinn 59. 59–84.
24. Agnar Ingólfsson, Anna Kjartansdóttir & Arnþór Garðarsson 1980. Athug-
anir á fuglum og smádýralífi í Skarðsfirði. Líffræðistofnun Háskólans (fjöl-
rit nr. 13), Reykjavík. 21 bls.
25. Alerstam, T., Guðmundur A. Guðmundsson & Johannesson, K. 1992.
Resources for long distance migration: intertidal exploitation of Littorina
and Mytilus by knots Calidris canutus in Iceland. Oikos 65. 179–189.
26. Murray, D.A. 1999. Two marine coastal-dwelling Chironomidae (Diptera)
new to the fauna of Iceland: Telmatogeton japonicus Tokunaga (Telmatoge-
toninae) and Clunio marinus Haliday (Orthocladiinae). Bulletin of the Irish
Biogeographical Society 23. 89–91.
27. Agnar Ingólfsson 2006. The intertidal seashore of Iceland and its animal
communities. The Zoology of Iceland I, 7. 1–85.
28. Agnar Ingólfsson 1986. Fjörulíf í innanverðum Dýrafirði. Líffræðistofnun
Háskólans (fjölrit nr. 24), Reykjavík. 30 bls.
29. Garbary, D.J., Jamieson, M.M, Fraser, S.J., Ferguson, C.A. & Cranston, P.S.
2005. Ascophyllum (Phaeophyceae) and its symbionts. IX. A novel symbiosis
between Halocladius variabilis (Chironomidae, Insecta) and Elachista fucicola
(Elachistaceae, Phaeophyceae) from marine rocky shores of Nova Scotia.
Symbiosis 40. 61–68.
30. Agnar Ingólfsson 1998a. Lífríki í fjörunni við Straumsvík. Náttúrufræðing-
urinn 67. 207–213.
31. Agnar Ingólfsson 1994. Species assemblages in saltmarsh ponds in western
Iceland in relation to environmental variables. Estuarine, Coastal and Shelf
Science 38. 235–248.
32. Agnar Ingólfsson 1998b. Sjávarfitjar. Bls. 57–68 í: Íslensk votlendi. Verndun
og nýting (ritstj. Jón S. Ólafsson). Háskólaútgáfan, Reykjavík.
33. Moller Pillot, H.K.M. 2009. Chironomidae larvae. Biology and ecology of
the Chironomini. KNNV Publishing, Zeist, Holland. 270 bls.
34. Þorleifur Eiríksson & Böðvar Þórisson 2008. Dýralíf í Önundarfirði og
Dýrafirði. Áfangaskýrsla 4. Rannsóknir á fjörum í Önundar- og Dýrafirði.
Náttúrustofa Vestfjarða (NV nr. 21-08). 22 bls.
35. Agnar Ingólfsson 1999a. Rannsóknir á lífríki í Kolgrafafirði. Fuglar, fjörur
og sjávarbotn. Líffræðistofnun Háskólans (fjölrit nr. 47), Reykjavík. 58 bls.
36. Guðmundur V. Helgason, Jón S. Ólafsson & Arnþór Garðarsson 1998. Lífríki
við Hvaleyri. Líffræðistofnun Háskólans (fjölrit nr. 43), Reykjavík. 109 bls.
37. Guðmundur Víðir Helgason & Jörundur Svavarsson 1991. Botndýralíf í
Þerneyjarsundi. Líffræðistofnun Háskólans (fjölrit nr. 30), Reykjavík. 33 bls.
38. Agnar Ingólfsson 1991. Athuganir á lífríki fjöru við Álfsnes. Líffræðistofnun
Háskólans (fjölrit nr. 31), Reykjavík. 35 bls.
39. Agnar Ingólfsson 1999b. Lífríki í leirum í Leiruvogi og við Blikastaði. Unnið
fyrir verkefnisstjórn Sundabrautar. Líffræðistofnun Háskólans (fjölrit nr.
51), Reykjavík. 45 bls.
40. Þorleifur Eiríksson, Kristjana Einarsdóttir, Cristian Gallo & Böðvar Þórisson
2008a. Leirur í Grunnafirði. Náttúrustofa Vestfjarða (NV nr. 18-08). 23 bls.
41. Agnar Ingólfsson & Arnþór Garðarsson 1975. Forkönnun á lífríki Laxár-
vogs, Álftafjarðar og Önundarfjarðar. Líffræðistofnun Háskólans (fjölrit nr.
4), Reykjavík. 26 bls. + töflur og myndir.
42. Gísli Már Gíslason 1974. Fjörulíf í Brynjudalsvogi. Könnun í mars og maí
1973. Handrit. Líffræðistofnun Háskólans. 22 bls.
43. Agnar Ingólfsson 1976. Forkönnun á lífríki Gilsfjarðar, Þorskafjarðar, Djúpa-
fjarðar, Gufufjarðar og nærliggjandi fjarða. Líffræðistofnun Háskólans
(fjölrit nr. 8), Reykjavík. 51 bls.
44. Þorleifur Eiríksson & Böðvar Þórisson 2005. Fjörur í Gufudalssveit. Þorska-
fjörður, Djúpifjörður og Gufufjörður. Unnið fyrir Vegagerðina. Náttúrustofa
Vestfjarða (NV nr. 07-05). 23 bls.
45. Þorleifur Eiríksson, Kristjana Einarsdóttir, Cristian Gallo & Böðvar Þórisson
2008b. Leirur í Kjálkafirði og Mjóafirði í Barðastrandarsýslu. Unnið fyrir
Vegagerðina. Náttúrustofa Vestfjarða (NV nr. 22-08). 22 bls.
46. Þorleifur Eiríksson, Cristian Gallo & Böðvar Þórisson 2011. Athugun á fjöru
við mynni Mjóafjarðar í Kerlingarfirði í Reykhólahreppi. Unnið fyrir
Vega-gerðina. Náttúrustofa Vestfjarða (NV nr. 1-11). 33 bls.
47. Þorleifur Eiríksson & Böðvar Þórisson 2003. Fjörulíf í og við Hrútey í
Mjóafirði og í Ísafirði í Ísafjarðardjúpi. Unnið fyrir Vegagerðina. Náttúru-
stofa Vestfjarða (NV nr. 6-03). 17 bls.
48. Þorleifur Eiríksson, Cristian Gallo, Hafdís Sturlaugsdóttir & Böðvar Þóris-
son 2010. Athugun á leiru við Stakkanes í botni Steingrímsfjarðar. Unnið
fyrir Vegagerðina. Náttúrustofa Vestfjarða (NV nr. 11-10). 15 bls.
49. Agnar Ingólfsson 1990. Sjávarlón á Íslandi. Náttúruverndarráð (fjölrit nr.
21), Reykjavík. 64 bls.
50. Arnþór Garðarsson, Agnar Ingólfsson & Jón Eldon 1976. Lokaskýrsla um
rannsóknir á óshólmasvæði Eyjafjarðarár 1974 og 1975. Líffræðistofnun
Háskólans (fjölrit nr. 7), Reykjavík. 109 bls.
51. Agnar Ingólfsson, María Björk Steinarsdóttir & Rannveig Thoroddsen 2006.
Könnun á smádýralífi og gróðri á sjávarfitjum og leirum vegna mats á
umhverfisáhrifum vegagerðar um Hornafjarðarfljót. Líffræðistofnun
Háskólans (fjölrit nr. 75), Reykjavík. 10 bls.
52. Agnar Ingólfsson 1977. Rannsóknir í Skerjafirði. II. Lífríki fjöru. Líffræði-
stofnun Háskólans (fjölrit nr. 10), Reykjavík. 94 bls.
53. Agnar Ingólfsson 1995. Floating clumps of seaweed around Iceland: natural
microcosms and a means of dispersal for shore fauna. Marine Biology 122.
13–21.
um höfundinn
Jón S. Ólafsson (f. 1959) lauk BS-prófi í líffræði frá Háskóla
Íslands 1984 og fjórðaársprófi í líffræði við sama skóla 1987.
Hann lauk doktorsprófi í vatnavistfræði frá háskólanum í
Bristol á Englandi 1992. Að námi loknu starfaði Jón hjá Nátt-
úrurannsóknastöðinni við Mývatn, Náttúruverndarráði
og Líffræðistofnun Háskóla Íslands 1992–2000. Árið 2000
var Jón ráðinn í tímabundna lektorsstöðu og varð síðar
dósent við líffræðiskor Háskóla Íslands og starfaði þar til
ársloka 2004. Frá ársbyrjun 2005 hefur hann starfað sem
sérfræðingur í vatnavistfræði á Veiðimálastofnun og er
jafnframt gestaprófessor við Landbúnaðarháskóla Íslands.
Póst– og netfang höfundar/Author’s address
Jón S. Ólafsson, Veiðimálastofnun, Árleyni 22, 112 Reykjavík, jsol@veidimal.is
84_3-4.indd 170 1601//15 12:51
1501197 N
atturufr
2A
C
M
Y
K
56