Dagblaðið Vísir - DV - 06.11.2015, Síða 38

Helgarblað 6.–9. nóvember 201538 Menning
M
enningararfur er einn
mikilvægasti þátturinn
í mótun sjálfsmyndar
hópa og þjóða í nútím­
anum.En þótt það virðist
stundum sjálfsagt hvað teljist hluti
menningararfs og hvað ekki er það
alls ekki svo. Þegar hlutum er stillt
upp á þjóðminjasöfnum, þeir teikn­
aðir á frímerki eða teknir upp á
heimsminjaskrár er það á forsend­
um ákveðinna sjónarmiða, val til
þess bærra einstaklinga sem hafa
lært að meta menningarfyrirbrigði
frá tilteknum grunni og út frá tiltekn­
um markmiðum. Það hvernig menn­
ingararfurinn er skilgreindur hefur
áhrif á hvernig sjálfsmynd einstak­
linga, hópa og þjóða mótast og hefur
þar með áhrif á hegðun einstaklinga
og hætti.
Menningararfur sem stjórntæki er
eitt meginviðfangsefna bókarinnar
„Menningararfur á Íslandi“ sem ný­
lega kom út í ritstjórn Ólafs Rastrick
og Valdimars Tr. Hafstein. Í bókinni
spyrja fjórtán höfundar gagnrýninna
spurninga um ólík svið og birtingar­
myndir menningararfs á Íslandi,
hvernig hann er skilgreindur og hag­
nýttur, af hverju og til hvers.
DV ræddi við annan ritstjóra bók­
arinnar, Ólaf Rastrick, lektor í þjóð­
fræði við Háskóla Íslands, sem hefur
rannsakað hvernig menntamenn á
fyrri hluta tuttugustu aldar skírskot­
uðu til þjóðmenningar og menn­
ingararfs til að hafa áhrif á hegðun
og hugsun íslenskra kvenna, meðal
annars með þátttöku í samfélagsum­
ræðu um erlenda tískustrauma og
líkamlega ásýnd íslenskra kvenna á
þriðja áratug síðustu aldar.
Menningararfur aldrei óháður
hagsmunum
„Menningararfur er hápólitískt fyrir­
bæri. Það er einhver sem sér hag
sinn í því á einhverjum tímapunkti
að skilgreina eitthvað sem menn­
ingararf okkar en þá er um leið eitt­
hvað annað sem er litið framhjá.
Menningararfurinn er aldrei óháður
hagsmunum eða kringumstæðum á
þeim tíma sem hann er skilgreindur.
En svo er það önnur hlið sem er að
menningararfur er fyrirbæri sem er
nátengt nútímanum. Það er eitthvað
sem við skilgreinum í nútímanum en
fólk á fyrri tímum hefur ekki hugsað
um á sama hátt,“ segir Ólafur.
Kaflinn sem þú skrifar í bókinni
fjallar um deilur um útlit og tísku ís­
lenskra kvenna á þriðja áratugnum.
Hvernig tengjast þessar deilur inn í
umræður um menningararf?
„Eftir að Ísland varð fullvalda
árið 1918 fór af stað mikil umræða
um hver við værum og stöðu okkar
í samfélagi þjóðanna. Í kaflanum er
ég annars vegar að skoða umræðu
um drengjakollinn á þriðja áratugn­
um – það var tískuyfirlýsing sem
fólst í því að konur fóru að klippa
hárið stutt – og svo umræðu um
andlitsfarða – sem virðist hafa rutt
sér til rúms á þessum árum. Það
var mjög mikið að gerast í dægur­
menningunni á þessum árum, kvik­
myndir eru orðnar langvinsælasta
afþreying ungs fólks og ungt fólk
hafði allt í einu svolitla peninga á
milli handanna. Góðborgarar lands­
ins höfðu, eins og reyndar á öllum
tímum, áhyggjur af því hvert unga
fólkið væri að stefna og áhyggjur
af þessum nýju „áreitum“ að utan,
til dæmis djassinum og kvikmynd­
unum. Ýmsir risu upp gegn þess­
um nýju straumum og fóru að skil­
greina það sem þeir töldu ógna
jákvæðum þjóðlegum háttum og
með því tóku þeir að skilgreina til­
tekna líkamlega menningararfleifð
íslenskra kvenna,“ segir Ólafur.
Meiri kröfur til kvenna
„Það að íslenskar konur tækju upp á
því að fara að mála sig og klippa hár­
ið stutt eins og kvikmyndastjörnur
var álitið óþjóðlegt og óeiginlegt ís­
lensku kvenþjóðinni. Menn fóru til
dæmis að tína upp dæmi úr forn­
sögunum og kveðskap þar sem talað
var um að konur bæru fagra lokka
eins og til staðfestingar því að ís­
lenskum konum væri óeiginlegt að
skarta drengjakolli. Menn drógu upp
þá mynd að íslenskum konum væri
það náttúrulegt og eðlilegt að vera
með sítt hár og því væru þær ein­
hvern veginn að brjóta þessa hefð,
að svíkja menningararfleifð sína og
þjóðerni, með því að hlaupa á eftir
útlendum tískustraumum sem þess­
um,“ segir hann.
„Þarna sjáum við að það er miklu
ríkari tilhneiging til þess að gera kröf­
ur til kvenna að hegða sér með til­
teknum hætti og samsama sig þjóð­
erninu í útliti og framkomu. Þetta
sést líka í því að við höfum ríka hefð
fyrir íslenskum kvenbúningum en
litla hefð fyrir þjóðbúningi karla.
Þannig er oft litið á konur sem menn­
ingarbera, það er framar öðrum
þeirra skylda að bera þjóðmenn­
inguna áfram til komandi kynslóða,“
segir Ólafur.
Íslenskar konur fallegri á Íslandi
Það mætti því segja að í þessum um­
ræðum samtvinnist hugmyndir um
sérstakt eðli kvenna annars vegar og
svo sérstakt eðli íslensku þjóðarinnar
hins vegar?
„Já, á þessum tíma fyrir seinni
Þjóðleg rök gegn andlitsfarða og drengjakollum
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
„ Menningararfurinn
er aldrei óháður
hagsmunum eða kringum-
stæðum á þeim tíma sem
hann er skilgreindur.
n Ólafur Rastrick ræðir menningararf á Íslandi n Hugmyndir um menningararf notaðar til að gagnrýna erlend tískuáhrif íslenskra kvenna á þriðja áratugnum
Hrollur fyrir
unga fólkið
Hrollur er bókaflokkur eftir
R.L. Stine. Þrjár bækur komu
nýlega út í
flokknum:
Hefnd garð­
dverganna, Sá
hlær best sem
síðast hlær og
Kvikmyndin.
Í þeim öllum
gerast einkennilegir og
hrollvekjandi atburðir.
Nýjar bækur
Á vit ævintýra
Þín eigin goðsaga eftir Ævar Þór
Benediktsson er framhald bókar­
innar Þín eigin þjóðsaga. Sögu­
sviðið er heimur norrænu goða­
fræðinnar og ævintýrin eru við
hvert fótmál.
Landnám
Íslands
Landnám og
landnámsfólk
­ Saga af bæ
og blóti er bók
eftir dr. Bjarna
F. Einars­
son fornleifa­
fræðing. Þar
fjallar hann um landnám Ís­
lands, forsendur þess og að­
draganda. Í bókinni eru á
fjórða hundrað ljósmyndir,
teikningar, uppdrættir og kort.
Verðlaunabók
um flugur
Í flugnagildrunni tekst líf­
fræðingurinn og rithöfundur­
inn Fredrik Sjöberg á við flug­
urnar. Bókin hefur verið þýdd á
fjölda tungumála og verðlaunuð
í mörgum flokkum.
Guð býr í Belgíunni Amma
H
vers vegna finnst manni
stundum eins og heimurinn
hafi verið skapaður af dag­
drykkjumanni í Brussel? Þetta
er einmitt sú frumspekilega spurning
sem hér skal glímt við, og niðurstaðan
er vissulega sú að guð reynist vera
dagdrykkjumaður í Brussel.
Dóttirin kemst að þeirri niður­
stöðu að bókstaflega hver sem er
gæti gert þetta betur, og hyggst halda
af stað til að breyta heiminum. Áætl­
un hennar felst í því að senda öll­
um dánardægur þeirra í snjallsím­
ana (hvað verður um þá sem ekki eiga
slíka?). Þetta breytir vissulega öllu,
þegar fólk sér hversu fá ár það á eft­
ir ólifað breytir það um hegðun og öll
stríð stoppa. Atburðarásin fer þó ekki
langt út fyrir Belgíu, nema þá helst til
Íslands þar sem inúítakonur bíða að
sjálfsögðu ferðalanga í torfkofum. Í
millitíðinni fer telpan að safna nýjum
áhangendum, en takmarkar sig við
sex postula í þetta sinnið.
Hugmyndin er bráðskemmtileg.
Það er kannski ekki mikið ris í
myndinni, en hún nær að mestu að
halda dampi og gerir sér mun meiri
mat úr efniviðnum en aðrar nýlegar
myndir um almáttugar verur á borð
við Absolutely Anything. Myndin er
ekki alveg jafn heimspekileg og mað­
ur hefði vonað og Catherine Denevue
hefði gjarnan mátt gera meira en
verða ástfanginn af górillu. Eigi að síð­
ur er hér tekist á við spurninguna um
hvort guð sé bæði almáttugur og al­
góður, og er henni svarað. Og það er
meira en margar myndir gera. n
Valur Gunnarsson
valurgunnars@gmail.com
Kvikmyndir
Glænýja testa-
mentið / Le tout
nouveau testament
IMDb 7,0
Leikstjórn og handrit: Jaco Van Dormael
Aðalhlutverk: Pili Groyne, Benoît
Poelvoorde, Catherine Deneuve
Sýnd í Bíó Paradís
113 mínútur
„Hvers vegna finnst
manni stundum
eins og heimurinn hafi
verið skapaður af dag-
drykkjumanni í Brussel?
Ástfangin af górillu Stórleikkonan Catherine Denevue leikur eitt aðalhlutverkið í þessari
belgísku guðfræðigrínmynd.