Fréttatíminn - 23.09.2016, Qupperneq 36

36 | FRÉTTATÍMINN | Föstudagur 23. september 2016
til að frysta kjöt og flytja það frosið á
markað. Við það opnaðist neytenda-
markaurinn á Bretlandi í raun fyr-
ir öllum heiminum. Þeir sem gátu
framleitt mesta magnið með minnst-
um tilkostnaði unnu markaðinn. Og
Ísland missti sitt forskot, sem var ná-
lægð við markaðinn. Og uppsveiflan
fór frá Íslandi til Argentínu. Þar reis
upp stétt auðugra nautgripabænda,
sem áttu eftir að hafa engu síðri
áhrif á stjórnmálaþróun síns lands
en beikon-barónarnir á Jótlandi eða
sauðfjárbændur á Íslandi.
Búskapur og basl
Hrun sauðasölunnar til Bretlands
skall ekki skyndilega á Íslandi. Verð-
lækkanir í kjölfar minni eftirspurnar
komu fram í hrinum. Sum árin var
eftirspurnin nánast engin. Bændur
sátu þá uppi með sauði sína og þurftu
annað hvort að slátra þeim eða freist-
ast til að ala þá annað ár. Við slíkar
aðstæður fara þeir verst sem eru með
mest lánsfé í rekstri sínum. Og allra
verst þeir sem höfðu stundað afleiðu-
viðskipti. Það ætti því ekki að koma
neinum á óvart að langafi Guðmund-
ar Andra var einn þeirra fyrstu sem
féllu með hruni sauðasölunnar.
Þótt það sé auðsætt af frásögn-
um Thors Jensen af gjaldþroti hans
á Akranesi að hann rak ófarir sínar
til fjölmargra þátta, meðal annars
óveðurs, bruna og skipsskaða, þá
held ég hann hafi áttað sig á að hann
féll með fallandi markaði. Þrátt fyrir
að vera sonur byggingaverktaka og
alinn upp í miðri Kaupmannahöfn
þá leitaðist hann með einhverjum
hætti alla æfi við að stunda búskap.
Hann átti eftir að ráðast í stórvirki í
landbúnaði seinna á ævinni. En hann
snerti aldrei aftur á sauðfjárbúskap.
Ef hann hélt einhverjar rollur þá var
það til heimilisnota.
Það var ekki sjálfgefið að snúa baki
við sauðfjárbúskap á Íslandi undir
lok nítjándu aldar og í byrjun þeirr-
ar tuttugustu. Sauðir voru seldir til
Bretlands allt fram undir kreppuna
miklu, en á sífellt lækkandi verði.
Vegna mikilvægis sauðfjárbænda í
íslenskum stjórnmálum var ríkissjóð-
ur notaður til að bæta bændum upp
lægra verð. Framleiðslu var haldið
uppi án markaðar. Í raun má segja
íslenskur landbúnaður hafi farið
japönsku leiðina þegar bólan sprakk.
Útflutningsbætur, niðurgreiðslur og
urðun umframframleiðslu voru not-
aðar til að milda áhrif af sprungnu
bólunni og það leiddi til næstum al-
gerar stöðnunar í greininni.
Eins og áður sagði voru á Íslandi
um 400 þúsund fjár áður en sauða-
salan kom til. Fjöldi sauðfjár á Ís-
landi fór allt upp fyrir 900 þúsund
um miðja síðustu öld. Þrátt fyrir að
áratugir væru liðnir frá því að eini
sögulegi erlendi markaðurinn fyrir
kindakjöt féll þá var framleiðslunni
haldið uppi. Sauðasalan gat því af sér
langvarandi og kostnaðarsamt „ba-
ilout“ til bænda.
Möguleikar sauðkindarinnar
Til réttlætingar á fjáraustri úr ríkis-
sjóði var haldið úti söluskrifstofum
sem leita áttu markaða fyrir íslenskt
lambakjöt. Sú leit var vonlaus. Kostn-
aðurinn við að framleiða hvert kíló af
lambakjöti er margfaldur á við kostn-
að við framleiðslu á hverju kílói af
kjúklingum, svínum eða nautum. Ís-
lenskt lambakjöt gat því aldrei stað-
ist verðsamkeppni við annað kjöt.
Sú hugmynd hefur verið landlæg á
Íslandi að styrkur íslenska lamba-
kjötsins felist í því að kindin lifir á
villigróðri. Íslenska lambakjötið sé
því náttúrlegt kjöt. Það er vissulega
rétt þegar lambakjöt er borið saman
við kjúklinga eða svín en þegar ís-
lenskt lambakjöt er borið saman við
lambakjöt frá öðrum löndum kemur
í ljós að kindur eru hvergi aldar upp
á kjarnfóðri í iðnaðarumhverfi eins
og naut, svín og kjúklingar. Annars
vegar er það sökum þess að kindur
nota of mikið fóður til að framleiða
hvert kíló af kjöti og henta því illa til
kjötframleiðslu. Hins vegar er mark-
aðurinn fyrir lambakjöt of lítill til að
hann standi undir stórfelldum iðn-
rekstri.
Niðurstaðan er því sú, að íslenska
lambakjötið er of dýrt í framleiðslu
og hefur of litla sérstöðu á of litlum
markað sem engar líkur eru á að
muni vaxa að nokkru ráði.
Thor Jensen áttaði sig á þessu í kjöl-
far gjaldþrotsins á Akranesi. Hann
sá enga framtíð í sauðafjárræktun.
En hann sá bjarta framtíð og mikla
möguleika fyrir íslenskan landbún-
að sem miðaði að bættri þjónustu
við innanlandsmarkað. Þar var hann
einn á báti og átti eftir að heyja harða
baráttu við þá sem mestan hag höfðu
af því að viðhalda markaðslausum út-
flutningslandbúnaði.
Vopnum safnað
Eftir gjaldþrot í kjölfar hruns
sauðasölunnar sleikti Thor sárin í
nokkur ár, réri til fiskjar frá Hafnar-
firði og lét lítið fyrir sér fara. Eftir
nokkur ár fékk hann stuðning frá
skoskum kaupmönnum til að byggja
upp veiðafæraverslun í nafni konu
sinnar. Hún gekk vel og leiddi til þess
að Thor fór í útgerð, þar sem hann
var einn af forvígismönnum iðnvæð-
ingar Íslands, en hún fólst í vélvæð-
ingu bátaflotans fyrst og fremst, sem
opnaði Íslandsmið fyrir Íslendingum.
Thor auðgaðist svo af útgerð að
við eigum erfitt með að ímynda
okkur það. Þótt útgerðarmenn nú-
tímans vaði í peningum þá var auð-
ur Thorsaranna á velmektarárum
þeirra slíkur að við þurfum líklega að
fara til Angólu nútímans til að finna
samjöfnuð á mismun auðlegðar há-
stéttarinnar og venjulegs launafólks.
Þótt uppbygging sjávarbyggða hafi
frelsað almenning úr vinnumennsku
í sveitum bjó það við aum kjör á möl-
inni.
Sem kunnugt er var Thor helsti
hvatamaður að stofnun Eimskipafé-
lags Íslands þótt hann hafi ekki feng-
ið að sitja þar í stjórn. Það þótti ekki
við hæfi að danskur maður sæti í
stjórn þessa óskabarns þjóðarinnar.
Thor tók líka þátt í viðskiptasamn-
ingum opinberra aðila eftir fyrra
stríð þegar verðfall varð á mörkuð-
um í Suður-Evrópu. Í þeim samn-
ingum var meðal annars samið
um innflutning á Spánarvínunum
svokölluðu, sem brutu niður áfeng-
isbannið. Í þessum samningum var
tóninn sleginn fyrir Ísland á tuttug-
ustu öld. Hagsmunir útgerðar voru
skilgreindir sem íslenskir hagsmunir,
og svo er enn. Segja má að í þeim hafi
lokið tímabili hins villta kapitalisma
á Íslandi, sem hafði gert Thor ógnar-
ríkan, og við tók vanhelgt hjónaband
viðskipta og stjórnmála; það sem síð-
ar var kallað Kolkrabbinn. Það hjóna-
band holdgerðist í Ólafi Thors, syni
Thors Jensen, sem var ekki aðeins
af voldugustu ætt auðmanna heldur
foringi Sjálfstæðisflokksins áratugum
saman og leiddi þaðan mótun samfé-
lagsins að þörfum útgerðarinnar og
annarra auðmanna.
Thor Jensen var ekki hrifinn af
þessari þróun. Hann heyrði hvern-
ig dyr tækifæranna lokuðust þegar
samfélagið var njörvað niður í klíkur
og hagsmunabandalög. Sagan segir
að hann hafi þráð að flytja til Ame-
ríku, þar sem enn voru tækifæri til
að gera eitthvað nýtt og spennandi.
Og hann ráðlagði sonum sínum að
flytja burt.
En þeir gerðu það ekki heldur urðu
forvígismenn hins lokaða lands. Það
var ekki fyrr en eftir gjaldþrot Kveld-
úlfs, útgerðarfélags Thorsaranna,
sem elsti sonurinn, Richard Thors,
flutti til Spánar þar sem hann lifði
áratugum saman góðu lífi af sjóð-
um sem hann hafði safnað upp með
því að svíkjast um gjaldeyrisskil. Það
voru aflandsreikningar þess tíma.
Thor dró sig sjálfur úr útgerð eft-
ir viðskiptasamningana og ákvað
að reyna fyrir sér aftur í landbún-
aði. Hann vissi af sárri reynslu að
engin framtíð var í sauðfjárrækt til
útflutnings. Hann sá hins vegar þörf
borgarbúa fyrir góðar mjólkurvör-
ur í vaxandi borg og byggði upp
Korpúlfsstaði í útjaðri Reykjavík-
ur. Við rekstur þess bús rakst hann
hins vegar á hina klíkuna á Íslandi,
það sem síðar var kallað landbúnað-
armafían. Þrátt fyrir að kynna ýms-
ar nýjungar í mjólkurvinnslu varð
Thor á endanum að játa sig sigrað-
an í baráttu við Mjólkursamsöluna í
Reykjavík og ítök Framsóknarmanna
í landsstjórninni.
En þá sögu, og margar fleiri, mun
Guðmundur Andri örugglega rekja á
söguloftinu í Borgarnesi í kvöld.
uppsprettu. Hún breytti eðli bú-
skapar í sveitum, sem nú snerist um
að framleiða sífellt meira og meira.
Peningarnir drógu að fólk úr bæjun-
um, menn eins og Thor Jensen. Og
til urðu nýjar fjármálaafurðir eins og
þau afleiðuviðskipti sem Thor stund-
aði með því að greiða bændum fyr-
ir að ala fé. Þar var hann í raun að
veðja á söluverð sauðanna að hausti.
Ef það yrði hátt myndi hann græða.
Ef það yrði lágt var hann í raun að
verja bændurna tapi.
Sífellt aukin framleiðsla leiddi til
verðfalls sum árin. Til að styrkja
stöðu sína stofnuðu bændur til fé-
lagsskapar sem sömdu við sauða-
kaupmenn og seldu jafnvel fram hjá
þeim beint á markað í Skotlandi.
Þessi félög urðu vísir að kaupfélögun-
um, sem seinna meir áttu eftir að
verða mikið afl í íslensku samfélagi
og blandast á margan hátt, og sjaldan
góðan, inn í líf Thors Jensen.
En það sem gerir sauðasöluna
ólíka hefðbundnum bólum er að
hún var í raun aðeins örlítill angi af
miklu stærri markaði. Þótt bænd-
ur á Íslandi hafi skaðað stöðu sína
mörg árin með offramleiðslu þá gat
hún aldrei haft teljandi áhrif á eftir-
spurnin sem lá að baki viðskiptun-
um, iðnbyltingin og borgarmyndun í
Bretlandi. Íslenskar sveitir voru alger
jaðar- og aukaatriði sjálfra drifkrafta
markaðarins.
Og bólan sprakk ekki vegna of-
framleiðslu, heldur vegna þess að
ný tækni gat annað eftirspurninni á
hagkvæmari hátt. Það varð íslensk-
um bændum til tjóns að einhverjir
menn úti í heimi fundu upp tækni
Þótt andi vakningar íslenskra sveita hafi komið frá Kaupmannahöfn kom aflið með peningum skoskra spekúlanta. Á eftir
varð Ísland ekki samt.
VÍKURVAGNAR EHF.
Víkurvagnar ehf. | Hyrjarhöfða 8 | 110 Reykjavík
Sími 577 1090 | vikurvagnar.is | sala@vikurvagnar.is
Einnig mikið úrval varahluta
í Ifor Williams og aðrar gerðir af kerrum,
ásamt úrvals viðgerðarþjónustu.
Kerrur
frá Ifor Williams
í öllum stærðum
og útfærslum
VÍKURVAGNAR EHF.
Víkurvagnar ehf. | Hyrjarhöfða 8 | 110 Reykjavík
Sími 577 1090 | vikurvagnar.is | sala@vikurvagnar.is
Einnig mikið úrval varahluta
í Ifor Williams og aðrar gerðir af kerrum,
ásamt úrvals viðgerðarþjónustu.
Kerrur
frá Ifor Williams
í öllum stærðum
og útfærslum
VÍKURVAGNAR EHF.
Víkurvagnar ehf. | Hyrjarhöfða 8 | 110 Reykjavík
Sími 577 1090 | vikurvagnar.is | sala@vikurvagnar.is
Úrval af lokuðum farangurskerrum
frá Ifor Williams
Sýningareintak á staðnum.