Fréttatíminn - 08.10.2016, Síða 32

32 | FRÉTTATÍMINN | Laugardagur 8. október 2016
Steinarnir tala að sinni biblíu og
gáfu bókina út aftur,“ segir Helena
og biðst afsökunar á tímaflakkinu:
„Nú kem ég aftur til baka, má ég
hoppa svona á milli?“
Hanastél og Kundera í felum
Helena hefur þýtt fjölda íslenskra
höfunda í gegnum árin. En hvað
var erfiðast? „Auðvitað er Laxness
erfiðastur. Það er svo margt á milli
línanna og málið er svo skrítið. Það
er svo mikill munur á málskilningi
Tékka og Íslendinga. Ég tel Laxness
vera besta Norðurlandahöfundinn á
20. öld. Það er svo margt skemmti-
legt hjá honum sem er ekki hægt að
skilja þegar maður er bara að lesa,
en þegar þú þýðir þá færðu svo
miklu meira. Til dæmis var setning
þar sem orðið hanastél var í skrítnu
samhengi og ég bara ...“ segir hún
og fórnar höndum. „Þrátt fyrir að ég
viti hvað cocktail er á ensku þá datt
mér aldrei þetta í hug.“
Hún þekkti Halldór Laxness ágæt-
lega. „Mér fannst alltaf pínulítið
leiðinlegt hvernig Íslendingar töl-
uðu um hann. Einu sinni fór ég heim
með skipi, með Gullfossi, hann var
samferða, sem ég vissi ekki. Hann
fór að leita að mér á skipinu og fann
mig og kom með bók handa mér
sem mér fannst voðalega elskulegt.
Við sátum þarna, svo kom fólk, Ís-
lendingar, spásséraði í kring og all-
ir heilsuðu Halldóri, en mér fannst
hann samt einmana. Hann var eig-
inlega þakklátur að við værum tvö
saman – þetta var svo sterk tilfinn-
ing.“
Sú þýðing Helenu sem fór víðast,
þótt óbeint væri, var líklega þýðing
hennar á Svaninum. „Guðbergur
var góður vinur minn, en það var
næstum ómögulegt að þýða hann.
Ég reyndi einu sinni að þýða Tómas
Jónsson – Metsölubók, en það var al-
veg ómögulegt. En svo loksins þegar
Svanurinn kom, þá þýddi ég hana –
og hún kom á tékknesku fyrst. Þetta
var á þeim tíma sem Kundera kom
oft til Íslands. Hann vildi ekki tala
við blaðamenn og kom því til Íslands
til að fela sig. Þýðandi Kundera á Ís-
landi gaf honum Svaninn á tékk-
nesku og hann lét alltaf konuna sína
lesa það sem hann nennti ekki að
lesa sjálfur. Konan var mjög hrifin,
Bréf frá Þórbergi
Þórbergur Þórðarson ritaði
Helenu nokkur bréf sem
geymd eru á Landsbókasafni.
Hér eru nokkur brot úr einu
þeirra, skrifuðu 1962.
Kæra Helena!
Nú sezt ég niður að pára þér
línur, eins og íslenzkt sveitafólk
komst að orði í ungdæmi mínu.
Margrét mun hafa hripað þér
seðil einhverntíma í vetur.
***
Lífið í landi voru gengur svipað-
an gang og þegar þú fórst héðan
og þó með sífellt nýjum tilbrigð-
um, enda kemur díalektík Guðs
almáttugs og díalektík Karls
Marx saman um það, að lífið sé
rennandi straumur, ýmist sem
hjalandi lækur í brekkukorni,
ýmist sem drynjandi Skeiðará í
hlaupunum miklu. Guð verndi
oss fyrir lífsfölsun statismans.
***
Ánægjulegt er að heyra frétt-
irnar frá Rússlandi. Þar hafa
vísindamenn séð tvö skrímsli í
tveimur fjallavötnum í Austur-
-Asíu, og annað át hund.
***
Rússneskum vísindamanni,
Semyon Kirlian og konu hans
Valentinu hefur tekist með hjálp
hátíðnigeisla að ná myndum
af hinum ósýnilega geislabaug,
sem umlykur allar lifandi verur
og alla „dauða“ hluti. Þarna
opnaðist þeim furðulegt útsýni,
sem þau segja, að enginn vís-
indamaður hefði haft hugmynd
um að væri til allt til þessa. Þau
eru í nokkuri óvissu um, hvað
þau eigi að kalla þetta undur,
en kalla það til bráðabirgða „lif-
andi rafmagn“. Fleiri vísinda-
menn í Ráðstjórnarríkjunum
hafa sannprófað þetta. Þarna
er með öðrum orðum fundin
„áran“, það er ósýnilegt geisla-
útstreymi frá mönnum, dýrum,
jurtum og einnig „dauðum“ hlut-
um, sem dulskyggnir menn hafa
sagt frá og lýst greinilega. Nú
eiga þessir rússnesku vísinda-
menn aðeins eftir eitt stutt skref
til að geta ljósmyndað framliðið
fólk. Sagði ég þetta ekki fyrir
í Kompaníinu? Það er hægur
vandi að segja fyrir óorðna
hluti, ef manni er gefin sú gáfa,
af heiminum fyrirlitin, að geta
hugsað eins og nýfæddur kálfur.
***
Laugardaginn 3. marz var
hingað boðinn slatti af útlend-
um háskólastúdentum: Japani,
tveir Kínverjar, sænsk stúlka,
færeyskur piltur og stúlka og
finnsk stúlka (sú sem fór með
þér á andatrúaróperuna til
Hafsteins). Þar að auki voru þrír
íslenzkir gestir: Tómas nokk-
ur óperumaður og kona hans
og Bidda systir. Allir sungu lög
frá sínum löndum og óperu-
maðurinn spilaði undir á gítar.
Ég stjórnaði músikinni. Tólf
þriggjapelaflöskur af Þorláks-
dropum drukknar upp.
***
Fjórtán flöskur drukknar í
botn. Samt enginn fullur. Þýzka
stúlkan sagði við mig, þegar hún
kvaddi mig í stiganum: „Hafðu
sona aftur næsta vetur.“
***
Nú er 5. maí. Enni Petro kom
hér í gær og sat í sófanum þínum
góða stund.
***
Gráskinna er ekki ennþá komin
út, en kemur væntanlega í haust.
Flaskan bíður. Svo bið ég þennan
miða að flytja þér kveðju mína.
Þess hins sama biður Margrét.
Bréfið má í heild sinni lesa
í 4. hefti Tímarits máls og
menningar frá árinu 2000.
þannig að Kundera las Svaninn
líka. Hann var líka hrifinn og útveg-
aði þýðingu á frönsku, hjá Galimard,
svo Svanurinn kom út á frönsku – og
svo fleiri og fleiri málum. Þetta get-
ur gerst svona, bara einn lesandi ...“
Vorið og Brekkukotsannáll
Eftir Íslandsárin fór Helena að vinna
sem kennari í norrænudeild Karls-
háskóla, elsta háskóla Mið-Evrópu.
Þetta var í aðdraganda vorsins í
Prag, en svo rúlluðu skriðdrekarnir
inn í borgina og allt breyttist.
Þýðingarnar hjálpuðu henni að
lifa af, segir hún. „Ég mátti ekki ferð-
ast, ég mátti ekki neitt, bara kenna
og svo þýða.“ En þá kom Laxness til
bjargar á ný eins og hún greindi frá í
grein í Ritmennt árið 2002:
„Hinir nýju stjórnarherrar hertu
tökin á öllum sviðum mannlífsins,
og ástandið í háskólanum þar sem
ég kenndi Norðurlandabókmennt-
ir varð óbærilegt. Nýir yfirmenn,
strangt eftirlit. Aldrei hafa vonbrigði
þjóðarinnar orðið sárari og siðleysið
meira í þjóðfélaginu. Nú var ekki til
umræðu að fara til Íslands né neitt
annað.
Um þetta leyti hóf ég að þýða
Brekkukotsannál. Efni bókarinnar
var eins og smyrsl á opin sárin, og
þýðingarstarfið stóð eins og bjarg
upp úr gráum veruleikanum. Sam-
búð mín við þessa skáldsögu var hjá-
kátleg samkvæmt þeim kenningum
sem þá voru í tísku hjá bókmennta-
fræðingum í hinum svokallaða
frjálsa heimi. Þeir héldu því fram
að ekkert nema textinn sjálfur hefði
gildi við faglegan lestur bókmennta-
verka, en hérumbil allt sem ég las í
skáldsögunni vakti hins vegar með
mér hugmyndir, ótengdar bók-
menntunum, og þær voru fullkom-
lega persónulegar.“
Eftir flauelsbyltinguna 1989 fóru
hlutirnir þó að glæðast. „Þá var gam-
an, þá gat ég ferðast og ég fór til Ís-
Helstu þýðingar Helenu af íslensku:
Steinarnir tala, eftir Þórberg
Þórðarson
Brekkukotsannáll, Paradísarheimt
og Kristnihald undir jökli,
eftir Halldór Laxness
Litbrigði jarðarinnar og Mýrin heima,
þjóðarskútan og tunglið,
eftir Ólaf Jóhann Sigurðsson
Draumur til kaups, eftir Halldór
Stefánsson
Svanurinn, eftir Guðberg Bergsson
Á meðan nóttin líður, eftir Fríðu Á.
Sigurðardóttur
Dagur vonar, eftir Birgi Sigurðsson
Snorra-Edda
Ynglingasaga
Íslendingaþættir
Völsungasaga og fleiri
fornaldarsögur
Sumarljós og svo kemur nóttin, eftir
Jón Kalman Stefánsson
Afleggjarinn eftir Auði Övu
Ólafsdóttur
Sandárbókin eftir Gyrði Elísson
Mánasteinn eftir Sjón
Hálendið er fyrsta
bókin sem mætir
blaðamanni –
þýdd af fyrrum
nemanda Helenu.
Steinarnir tala eftir Þórberg voru
kveikjan að þessari lofgjörð, Lof-
gjörð um flakk.
Nýjasta þýðing
Helenu var þessi
verðlaunabók Sjóns.
Helena hittir hér Gyrði Elísson, en hún þýddi Sandárbókina árið 2013.
lands á hverju ári og fékk styrki og
var í lengri tíma þar og gat lesið.“
En hvernig finnst Helenu þróunin
hafa orðið síðan? „Allir verða fyrir
vonbrigðum. Nú sér maður gallana
á því sem stjórnin gerði. Auðvitað
er frelsi, en maður veit ekki hvað á
að gera með frelsi, engin skilur það,
hvað frelsi er. Það er tilfinningin sem
margir hafa, ekki bara í Tékklandi,
alls staðar í heiminum.“
Börn og sendinefndir
Árið 1964 kom tékknesk sendinefnd
til Íslands og Helena var með í för
sem túlkur. Það voru ótal fréttir
skrifaðar um þetta en þegar ég spyr
Helenu út í þetta segist hún muna
lítið eftir þessu. „Þarna komu saman
íslenskir pólitíkusar, sem ég þekkti
bara úr dagblöðum, ég fékk Þjóð-
viljann öll árin, sem var eiginlega
and-kommúnískt blað í mínum aug-
um, hér í Tékklandi. Þeir skömmuðu
hver annan í blöðunum en komu svo
saman og voru vinsamlegir við hvor
annan.“
Hún man hins vegar miklu betur
eftir börnunum. „Af því ég gat ekki
ferðast var ég næstum því á hverju
sumri túlkur hjá hópum íslenskra
skólabarna sem komu hingað í al-
þjóðlegar æskubúðir. Það var mjög
gaman. Íslensku krakkarnir voru allt
öðruvísi en tékkneskir. Svo komu
fararstjórar, að mestu leyti konur.
Við urðum miklar vinkonur, Vilborg
Dagbjartsdóttir, Solla Jónsdóttir,
merkilegar konur ... en það var agi
þarna, sem íslenskir krakkar þoldu
illa. Svo voru fánar reistir og haldnar
ræður, ríkisstjórnin stóð fyrir þessu.
En í staðinn fyrir að þýða ræðurnar
sagði ég bara skrítlur í staðinn.“
Vilborg Dagbjartsdóttir ljóðskáld
bjó um skeið í Prag og þær Helena
urðu góðar vinkonur. Í borginni bjó
þá líka verðandi eiginmaður Vil-
borgar, Þorgeir Þorgeirson, skáld
og kvikmyndagerðarmaður, sem er
einn af fáum sem hefur gefið sig að
því að þýða úr tékknesku á íslensku.
„Þau urðu ástfangin í Prag, í mínum
skugga,“ segir Helena kímin. „Við
Vilborg, tvær kellingarnar, vorum
á National Cafe, Národní kavárna,
spjölluðum saman á íslensku þar. Þá
kemur maður á móti okkur, sem var
Þorgeir, hann var við nám þá í kvik-
myndafræði. Svo mæltu þau sér mót
um kvöldið og þar byrjaði þetta.“
Hin fagra og forna Albanía.
Albanía hefur nú loksins opnast fyrir erlendum
ferðamönnum. Enn hefur alþjóðavæðingin ekki
náð að festa þar rætur og er lítt sjáanleg. Þar má
sjá ævaforna menningu, söguna á hverju horni,
gríðarfallega náttúru og fagrar strendur og
kynnast einstakri gestrisni heimamanna þar sem
gömul gildi eru í hávegum höfð.
Verð 344.900 per mann i 2ja manna herbergi
Innifalið. Flug hótel í London, hótel m/hálfu fæði
í Albaníu, allar skoðunarferðir, ísl. fararstjóri, skattar
og aðgangur þar sem við á.
Upplýsingar í síma 588 8900
Albanía
4. - 15. október
Í borginni bjó þá líka
verðandi eiginmaður Vil-
borgar, Þorgeir Þorgeir-
son, skáld og kvikmynda-
gerðarmaður, sem er einn
af fáum sem hefur gefið
sig að því að þýða úr tékk-
nesku á íslensku. „Þau
urðu ástfangin í Prag, í
mínum skugga.“