Fréttatíminn - 03.12.2016, Side 42

42 | FRÉTTATÍMINN | Laugardagur 3. desember 2016
Guðni Tómasson
gudni@frettatiminn.is
Þó að Íslandssagan sé oft karllæg, eins og á við um aðra stórsögu á Vesturlönd-um, hefur konan vitanlega
komið við sögu í gegnum aldirnar
með ýmsum hætti. Á síðustu árum
hefur hlutur kvenna í sagnfræði-
rannsóknum aukist til muna með
samstilltu átaki, annars konar sýn
á heimildir og víðari hugsun
um fortíðina. Í tilefni af 100
ára afmæli kosningarréttar kvenna,
sem haldið var upp á í fyrra, gef-
ur Stofnun Árna Magnússonar í ís-
lenskum fræðum nú út forvitnilegt
og fjölbreytt greinasafn sem heit-
ir einmitt Konan kemur við sögu.
Greinarnar í safninu eru stuttar,
umfjöllunarefnin fjölbreytt og frá
ýmsum tímum og öldum.
Konan
kemur
við sögu
Stúlkubörn nefnd eftir Heklu, Öskju eða Kötlu,
örnefni sem tengjast ambáttum, metnaður
meyja á öldum áður, kvendrekar, pils og
piparmeyjar og hugtök á borð við vergirni og
kvenþjóð. Allt er þetta til umfjöllunar í fróðlegu
greinasafni sem nú er komið út og heitir
Konan kemur við sögu. Fréttatíminn ræddi
við nokkra höfunda sem eiga efni í bókinni.
Það kennir ýmissa
grasa í kverinu sem
Stofnun Árna Magn-
ússonar hefur gefið
út um það hvernig
konan kemur við
sögu. Starfsmenn og
góðvinir stofn-
unarinnar birta
þar forvitnilega og
fjölbreytta pistla sem
sýna það hvernig
konur skjóta upp
kolli í annars allt of
karllægri sýn okkar á
sögu fyrri alda.
„Persónulegt líf og nærumhverfi
kvenna er ekki algengt umfjöllun-
arefni í Íslendingasögunum,“ seg-
ir Guðrún Ingólfsdóttir sem ritar
um náið samband móður og barns
við brjótagjöf þegar kemur að þeim
merku sögum. „Á yfirborðinu fjalla
sögurnar auðvitað um átök á opin-
berum vettvangi og því er tilf-
inningalíf fólks ekki beint í
forgrunni. Samt er að finna
þar litlar frásagnir, eins kon-
ar glugga, sem veita innsýn
inn í líf venjulegs fólks eða
tilfinningalíf.
Því hefur stundum verið
haldið fram að vegna tíðs
barnadauða hafi fólk á þess-
um tíma ekki tengst börnum
sínum jafn sterkum tilfinn-
ingaböndum og síðar varð.
Ég held að þetta sé ekki rétt.
Fólk er eins á öllum tímum en hins
vegar má segja að þetta tilfinn-
ingalíf á fyrstu árum barnsins hafi
ekki verið frásagnarvert. Þetta er
eiginlega bara of hvunndagslegt og
þess vegna eru dæmin svona fá.“
Guðrún rekur tvö dæmi í grein
sinni um brjóstagjöf. Annars vegar
orðfáa frásögn í Fljótsdælasögu
þar sem Þorlaug Bessadóttir þarf
að bregða sér af bæ og frá stúlku-
barni sínu. „Hún lét eftir meyna og
vandi af brjósti,“ segir þar. Þetta
virkar alls ekki í frásögur færandi
og vefst hvorki fyrir móður né höf-
undi sögunnar.
Hitt dæmið er sérkennilegra. Það
er úr Flóamanna sögu en þar venur
Þorgils örrabeinsstjúpur son sinn,
Þorfinn, á geld karlmannsbrjóst sín
til að halda í honum lífinu. Til þess
lætur hann saxa á geirvörtu sína og
lætur drenginn „teygja það og kom
þar út blanda og eigi lét hann af
fyrr en það var mjólk og þar fæddist
sveinninn við.“ Síðar í sögunni, eft-
ir þetta mikla karlmennskuafrek,
kveðst Þorgils skilja vel hvers vegna
konur unna „brjóstbörnum meira
en öðrum mönnum.
Það er kannski dálítið tragí-kó-
mískt að þegar að einhver höfundur
fer loks að velta því fyrir sér hvernig
konum líði þegar þær venja börn sín
af brjósti þá sé það í gegnum augu
og upplifun karlmanns,“ segir Guð-
rún Ingólfsdóttir.
Fjallkonur
landsins
Hallgrímur J. Ámundason rannsak-
ar nöfn og hefur óbilandi áhuga á
þeim, bæði á örnefnum og manna-
nöfnum. Rannsóknir hans sýna að
kvenmannsnafnið Hekla er heldur
nýtt af nálinni, það kemur til á öðr-
um áratug 20. aldar. Fyrsta Heklan
var fædd árið 1910 en með tíðum
og „túristavænum“ gosum eldfjalls-
ins eftir 1970 greinir Hallgrímur
sprengingu í kven-Heklum. 1. jan-
úar 2015 eru síðan 464 konur sem
bera þetta fallega nafn, ýmist sem
fyrra (369) eða síðara nafn.
Í grein sinni í Konan kemur við
sögu grefst Hallgrímur fyrir um
fyrstu Hekluna. Grúskið sýnir að sú
Hekla leikur badminton í Reykjavík
á stríðsárunum og dansar nútíma-
legan dans eftir stríðið í New Jersey
í Bandaríkjunum. Hún hét reyndar
Kristín Hekla Jóhannesdóttir og var
dóttir Jóhannesar Jósefssonar sem
kenndur var við Hótel Borg.
1947, sama ár og eldfjallið
sögufræga ræskir sig rækilega eru
tvær stúlkur nefndar Hekla, önnur
fæddist daginn eftir að gosið hófst
og því líklegt að atburðirnir hafi
haft áhrif á nafnavalið. Samt er það
ekki fyrr en árið 1997 að 20 Heklu
múrinn er rofinn.
En Hallgrímur veltir líka fyrir sér
öðrum eldfjöllum og kvenmanns-
nöfnum í sinni forvitnilegu grein
í bókinni. Katla er eldfjall sem við
berum óttablandna virðingu fyrir.
Katla er samt fornt heiti og í mann-
tali 1910 ber ein kona nafnið. Það er
síðan 20. öldin sem tekur litlar Kötl-
ur í faðm sér í auknum mæli. Eitt
tilfelli er til um Öskju á 20. öld en á
nýrri öld hafa nokkrar bæst við.
Hekla er greinileg og rauðleit á Suðurlandi á Íslandskorti Abrahams Orteliusar
(1527-1528) Talið er líklegt að Guðbrandur Þorláksson biskup hafi verið raun-
verulegur höfundur kortsins.
Brjóstagjöf í Íslendingasögum
Reynistaðabók. Í henni er að finna
margvíslegan fróðleik handa nunn-
um en á Reynistað var nunnuklaust-
ur frá því rétt fyrir árið 1300.
Mynd | Hari
Mynd | Hari
HÁGÆÐA
VÍNGLÖS
Síðumúla 30 - Reykjavík
Hofsbót 4 - Akureyri
NÝ VARA Í
VOGUE
20%
KYNNINGARAFSLÁTTUR
frettatiminn.is