Ráðunautafundur - 15.02.2003, Blaðsíða 83

81
gegnum árin farið í auknu mæli út á almennan vinnumarkað samhliða lífsstarfí sínu. Þetta á
einkum við um þá sem búa nærri þéttbýlisstað, en á tímum samdráttar í atvinnulífi fær þetta
fólk ekki vinnu nema að litlu leyti og er þá oft í samkeppni við íbúa þéttbýlisins.
Menntamál
í öllum helstu iðnríkjum heims er kveðinn sá boðskapur að í framtíðinni verði æ meira byggt
á menntuðu og hæfú vinnuafli, sem og á nýsköpun er sprettur úr rannsóknum og þróunar-
starfí. Til að fúllnægja skilyrðum samkeppnishæfninnar þarf atvinnurekstur því jákvætt félags-
legt umhverfi, þróttmikið menntakerfi sem styður atvinnulífið og opinber afskipti sem beinast
að nýsköpunarhvatningu frekar en vemd framleiðsluátta fortíðarinnar (Stefán Ólafsson 1993).
Til þess að þetta náist verður að rækta þá auðlind sem í fólkinu sjálfú býr, mannauðinn, því
hann er ekki síður forsenda aukinnar fjölbreytni atvinnulífs og vaxtar landsbyggðar en þær
náttúruauðlindir sem fyrir em. Því má segja að menntun sé lykill að farsæld til framtíðar, fyrir
einstök byggðarlög og ekki síst fyrir einstaklingana sjálfa. í stefiiuyfirlýsingu rikis-
stjómarinnar er m.a. sagt að auka skuli veg menntunar og rannsókna, enda sé slíkt forsenda
nýsköpunar í atvinnulífinu. Ennfremur að standa skuli vörð um íslenska timgu og þjóð-
menningu og stuðla eftir megni að öflugu lista- og menningarlífi, sem sé aðgengilegt öllum
landsmönnum.
Tækifæri fólks til náms sem býr i dreifbýli em misjöfn og ráðast oftar en ekki af nálægð
við stærri þéttbýlisstaði eða efiiahag. í smærri sveitarfélögum er oft aðeins boðið upp á nám í
grunnskóla, sem er aðeins eitt af fjórum skólastigum sem em í boði hérlendis. En skólastigin
skilgreinast sem leikskóli, grunnskóli, framhaldsskóli og háskóli. Önnur skólastig verður að
sækja til þéttbýlisstaða og í mörgum tilfellum verður viðkomandi að flytja búferlum til að
sækja sitt nám.
Leikskólar em ætlaðir bömum imdir skólaskyldualdri og em nú starfandi hátt á þriðja
hundrað leikskólar um allt land. Uppbygging leikskóla skiptir miklu máli fyrir hvert byggðar-
lag, en auk uppeldisstarfs em leikskólamir atvinnuskapandi, bæði fyrir faglærða starfsmenn
sem ófaglærða. Ennfremur gefa skólamir heimavinnandi foreldrum tækifæri til að stunda
vinnu. Starfandi em leikskólar í flest öllum þéttbýlum landsins og einnig í nokkrum dreif-
býlissveitarfélögum. í flestum þeim sveitarfélögum sem hafa landbúnað sem aðalatvinnugrein
er leikskóli ekki til staðar.
Grunnskólinn er eina skólastigið sem er lögbundið á íslandi og því verða öll böm á skóla-
skyldualdri (6-16 ára) að sækja þann skóla. Árið 1995 var rekstur grunnskólans færður yfir til
sveitarfélaga, sem hafði þær afleiðingar í för með sér að fámennum grunnskólum á lands-
byggðinni fækkaði vemlega. Einnig hefúr sameining sveitarfélaga haft áhrif á fækkun
fámennra skóla. í kjölfarið þarf víða í dreifbýlinu að aka nemendum um langan veg í skóla.
Sveitarfélög og í raun foreldrar standa því frammi fyrir þeirri spumingu um hversu langan
veg er hægt að láta böm sækja skóla og hvort og hvenær þau hafa aldur til að dvelja á heima-
vist verði heimanakstri ekki komið við. Grunnskólar em tvímælalaust lifæðar hvers byggðar-
lags og víða eina umtalsverða starfsemin á vegum sveitarfélagins. Þessi málaflokkur er lang-
stærsti málaflokkur sveitarfélags og tekur 60-90% af rekstrargjöldum sveitasjóðs.
Örðugra hefúr reynst fyrir gmnnskóla á landsbyggðinni að laða til sín fagmenntaða
kennara og jafnvel hefúr einhveijum þeirra reynst erfitt að manna skólann yfir höfúð. Einnig
hefúr gætt þess að mannaskipti séu ffernur tíð. Sveitarfélög hafa bmgðið á það ráð að yfir-
borga kennara með ýmiss konar ffíðindum, s.s. ódým húsnæði, flutningsstyrkjum, greiðslu
rafmagns og hita og beinum launagreiðslum, sem þýða enn meiri álögur á sveitarsjóð. Allt frá
þvi að samræmd grunnskólapróf vom tekin upp hefúr komið í ljós munur á námsárangri eftir
skólagerðum og búsetu, þar sem höfúðborgarsvæðið hefúr haff nokkurt forskot á lands-