Dagblaðið Vísir - DV - 11.11.2016, Blaðsíða 17

Helgarblað 11.–14. nóvember 2016 Umræða 17
utan um; sama sumar las ég
líka gamla vininn, Brekku­
kotsannál, og þá fór margt í
furðulegum húmor og djúpri
speki auðvitað að einhverju
leyti framhjá mér þótt ann­
að hafi hrifið, auk þess sem
ég hélt einhvern veginn eins
og hún væri ekki jafn mik­
ið bókmenntaverk og sumt
annað, einfaldlega vegna
þess að síðurnar voru færri,
en þannig mat hef ég fyr­
ir löngu endurskoðað eins
og ég hef sagt frá í grein
um síðar nefndu bókina
sem birtist fyrir einhverjum
misserum hér á þessum
vettvangi. Ógleymanleg er
svo löng lestarferð í Evrópu
þegar ég var nítján ára og
í reisu með vinum mín­
um; annar þeirra var með
Sölku Völku í fórum sín­
um og meðan þeir hinir
sváfu en lestin með okkur
innanborðs brunaði norð­
ur eftir Þýskalandi þá las
ég bókina frá upphafi til
enda. Eins og mig minnti
er sumt í þeirri bók dálítið undar­
legt í augum nútímafólks, og ég fer
ekki ofan af því að sem heilsteypt
listaverk þá standist Salka ekki fylli­
lega samanburð við mestu snilldar­
verk Halldórs, en ég las hana aftur
á langri flugferð til Asíu fyrir þrem­
ur árum, og því verður aldrei neitað
að hún glitrar af húmor, stílgaldri og
meistara frásögn.
Líka vitleysan er góð
Auðvitað eru bækur Halldórs mis­
jafnar að gæðum, öðruvísi gæti það
ekki verið hjá manni sem bjó til jafn
víðfeðmt sköpunarverk; heildar­
útgáfan er eitthvað nálægt heilum
hillumetra. Fyrstu bækur hans bera
að sjálfsögðu ungum aldri og lítilli
æfingu vitni. Í rauninni er það eitt
af kraftaverkum okkar sögu að úr
því fátæka og frumstæða sam­
félagi sem hann ólst upp í skyldi
hann fá að þroskast óáreittur
sem skáld og heimsborgari,
og eins og vitað er þá er móður
hans fyrst og fremst svo fyrir að
þakka. En það er merkilegt að
eftir að hann er kominn til vits
og þroska þá er nokkurn veg­
inn sama um hvað hann skrifar,
þá verður það merkileg lesning
vegna þess hvernig hann kemst
að orði; allt var gefið út á bók
sem hann páraði niður, líka dægur­
málarabb sem hann skrifaði í blöð­
in, og á sinn hátt ótrúlegt til þess
að hugsa að jafnvel kæruleysislegar
athugasemdir hans við ræskingar
og hósta í Ríkisútvarpinu í árdaga
þess skuli enn þann dag í dag vera
ánægjulestur. Og þótt ýmsar skoð­
anir hans væru ærið hæpnar, ekki
síst í endurliti, þá tókst honum oft­
ast að bera þær fram af sannri snilld;
þannig er Gerzka ævintýrið frá 1937
fullkomlega þess virði að lesa enn
þann dag í dag. Og það þótt erindi
þeirrar bókar, frá pólitísku og sagn­
fræðilegu sjónarmiði sé, til að orða
það pent, eiginlega hreinræktað bull.
Og glöpin
Mín kynslóð missti auðvitað af því að
vera á dögum þegar hans stærstu og
umdeildustu bókmenntaverk voru að
koma út, og maður getur bara ímynd­
að sér og lesið sig til um jarðskjálftana
sem útgáfa þeirra kom af stað í samfé­
laginu. Ég man að sjálfsögðu vel þegar
síðustu skáldsögur hans voru að koma
út, eins og Innan sveitarkronika og
Kristnihaldið, og í þá daga voru menn
ekki feimnir við að fjalla um það í
blöðum og öðrum fjölmiðlum þegar
slíkir viðburðir urðu; mig minnir að
það hafi verið heill ritgerðaflokkur í
Morgunblaðinu þegar Guðsgjafar­
þula kom út. Svo var alltaf jafn hátíð­
legt þegar meistarinn var tekinn tali
í sjónvarpinu – þá voru líka um sumt
frjálslegri tímar þótt spyrlar væru
kannski hátíðlegri í tali en nú tíðk­
ast og væru jafnvel að þéra viðmæl­
andann; hann sat í þá daga stundum
með digra vindla í viðtölum og blés
frá sér stórum bólstrum; ég held það
hafi verið Eiður Guðnason sem spurði
hann eitt sinn svo krefjandi spurn­
ingar að þeir hurfu báðir í óveðurs­
ský á meðan skáldið bjó sig undir að
svara. Seinustu æviárin var Halldór
nokkuð hallur úr heimi eins og all­
ir vita og um hefur verið talað, meðal
annars af hans nánustu, eins og í glæ­
nýrri bók sem ég mun segja frá hér í
lokin. Það er einkennilegt að í eina
skiptið sem ég sat að heitið geti á sama
stað og hann fannst mér ég verða var
við að honum væri aðeins farið að
förlast, án þess ég hefði áður heyrt
um slíkt. Þá var hann orðinn 81 árs og
kom til Kaupmannahafnar einhverra
erinda, og Stúdentafélagið, að mig
minnir, fann upp á því að biðja hann
að funda með Íslendingum á staðn­
um. Þá hafði hann um hríð verið efins
um samband sitt við Hafnarstúdenta,
eða frá því fimmtán árum fyrr þegar
blásið var til mótmæla þar í borg gegn
Sonningverðlaunum sem honum
hlotnaðist árið 1968. Halldór tók samt
erindinu vel þarna 1983, og sagðist fús
til að „skrafla við Hafnaríslendinga
yfir ölkrús“ og varð úr að fjöldi manns
tróð sér inn í stofuna í Jónshúsi til að
hitta höfundinn; ég varð þá var við að
hann átti til að tapa þræðinum, sem
maður hafði ekki haldið að hann gæti.
Með honum í för var æskuvinur hans
Jón Helgason, og það fór svo að Hall­
dór gaf honum orðið, og var ógleym­
anlegt að heyra skáldið og prófessor­
inn segja frá.
En merkilegt er að elliglöp Halldórs
voru á sinn hátt líka eitthvað geníöl,
eins og frægar sögur um það bera vitni
um; ég heyrði að eitt sinn hafi hann
verið spurður hvað sagnfræðingur­
inn ágæti, Einar sonur Halldórs, væri
gamall, og þá á aldurhnigið skáldið að
hafa svarað: „Ætli hann sé ekki á aldur
við mig.“ Eina sögu kann ég um þetta
sem ég veit ekki til að hafi verið sögð,
en í apríl 1992 var ég formaður Rithöf­
undasambandsins, sem ásamt Banda­
lagi listamanna skipulagði blysför með
fánum og skiltum að Gljúfrasteini til
heiðurs meistaranum á níræðisafmæli
hans. Svo stoppaði fjöldinn á hlað­
inu og þar var sungið og húrrað fyr­
ir skáldinu sem kom með Auði út fyr­
ir dyrnar og þakkaði innilega fyrir sig.
Svo fór auðvitað mannfjöldinn heim.
Inni á heimili skáldsins var samsæti
með ættingjum og vinum, og þar á
meðal var Rannveig heitin Ágústsdótt­
ir, sem var framkvæmdastjóri Rithöf­
undasambandsins og þar með sam­
starfsmaður minn á þeim vettvangi.
Hún sagði mér að Auður vinkona sín
hefði verið því fyrirfram örlítið kvíðin
að Halldóri myndi bregða við þessa
fólksmergð sem kom steðjandi að
húsinu, en það reyndist semsé öðru
nær. Og að svona hálftíma seinna,
þegar mikil makindi voru yfir kaffi og
kökum í stofunni á Gljúfrasteini hafi
skáldið staðið upp og sagt: „Ég held ég
lalli mér aftur út á hlað, þar er svo mik­
ið af fólki að syngja og skemmta sér.“
„Elsku Drauma mín“
Það sagði við mig góður maður á
dögunum þegar fréttist að væntan leg
væri bók um eða eftir Sigríði, dóttur
skáldsins, hvort það gæti verið eitt­
hvað ósagt um Halldór Laxness, ævi
hans og verk, eins margar og marg­
víslegar bækur og ritgerðir og greinar
hefðu verið skrifaðar um það efni. En
því er hins vegar til að svara að nú er
ég búinn að lesa umrædda bók, Elsku
drauma mín, sem Vigdís Grímsdóttir
skrásetti, og hún á alveg örugglega
eftir að verða klassík í íslenskum
minningabókum. Hún er full af góð­
um sögum, frábærum pælingum og
og snilldarlega frambornu mannviti;
ég lagðist með hana upp í sófa um
hádegisbil einn daginn þegar eintak
hafði slæðst hingað inn og reis ekki á
fætur fyrr en að mörgum klukkutím­
um liðnum, og þá búinn með bókina
og ríkari í hjarta. n
„Við hittu-
mst eigin lega
aldrei og ég sá hann
bara í svip í eigin
persónu, en samt
sem áður kenndi
hann mér flest og
fáum hef ég á sinn
hátt kynnst betur.
Útvarp
„Ég man hve
áhrifaríkt
það var þegar
rödd hans
barst þaðan.“
Elsku drauma mín „Hún á alveg örugglega eftir að verða klassík í íslenskum minningabókum.“
jólagjöfin í ár!
Þráðlausu Touch heyrnartólin fást www.mytouch.rocks
Hægt að tengja við síma, ipad og öll bluetooth tæki.
Einnig er hægt að svara í símann með þeim.
fæst á www.mytouch.rocks