Morgunblaðið - 25.02.2017, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. FEBRÚAR 2017
56 10 000
TAXI
BSR
Góð þjónusta
yfir 90 ár10%
afsláttur
fyrir 67 ára
og eldri
Sænski fræðimaðurinn LarsLönnroth segir frá því ínýlegri sjálfsævisögusinni Dörrar til främ-
mande rum þegar hann dvaldi á Ís-
landi veturinn 1962 sem ungur
námsmaður ásamt konu sinni Iris.
Á þessum árum ólgaði þjóðern-
ishyggjan í stjórnmálum og menn-
ingarlífi; landsmenn rifust um her-
inn, ógn heimskommúnismans og
skaðsemi Kanasjónvarpsins. Þá
var handritamálið efst á baugi með
allri þeirri fornaldarfrægð sem því
fylgdi. Stórprófessorarnir Einar Ól. Sveinsson og Sigurður Nordal voru
spenntir að kynnast hinum unga og djarfa fræðimanni sem hafði þá þegar
sett bókmenntaumræðuna í Svíþjóð á hliðina og átti eftir að steypa undan
eldri hugmyndum um íslenskar fornsögur með því að gera erlendum áhrifum
á bókmenntirnar hærra undir höfði en áður hafði þekkst.
Efnilegir erlendir námsmenn hafa átt greiða leið að menningarvitum
þessa tíma því Lars segir frá vinskap við Sigurð Þórarinsson, Bjarna Guðna-
son og Jakob Benediktsson auk þess sem Halldór Laxness bauð unga parinu
í mat að Gljúfrasteini með
Thor Vilhjálmssyni og
Bjarna Einarssyni – en allir
þessir áttu andlega samleið
undir hinu alþjóðlega og um-
deilda sjónarhorni sem Lars
hafði í fræðunum.
Um vorið er Iris orðin ófrísk en í staðinn fyrir að hætta við áformaða
námsferð um eyjarnar í Norður-Atlantshafi ákveða þau að hún fari heim til
Uppsala en Lars noti sumarið til að dvelja í Færeyjum og síðan á Orkneyjum
og Hjaltlandi áður en hinar nýju foreldraskyldur taki við. Frá málpólitísku
sjónarmiði er áhugavert að rifja upp þann lærdóm sem Lars dregur af því
sem hann kynntist á yfirreið sinni um sögusvið fornsagnanna – þar sem fólk
talaði norrænu á miðöldum.
Lars ofbauð í fyrstu öll þjóðremban og einangrunarhyggjan á Íslandi og í
Færeyjum en þegar hann kynntist nútímavæðingunni á skosku eyjunum
runnu á hann tvær grímur. Á Orkneyjum og Hjaltlandi höfðu íbúarnir aldrei
komið sér upp því þjóðernisstolti sem sannfærði Íslendinga og Færeyinga
um að nafli alheimsins væri einmitt þar. Orkneyingar og Hjaltlendingar
hefðu aftur á móti kokgleypt þá sjálfsmynd að þeir byggju á guðsvoluðum út-
nára, fjarri heimsmenningunni. Í vonleysi sínu glötuðu þeir tungumálinu líka
og tóku upp ensku með þeim afleiðingum að hin forna sjálfsmynd glataðist
endanlega: „Ræturnar voru skornar af, utangarðstilfinningin jókst og trúin á
framtíðina gufaði upp.“
Þróunin hafi síðan orðið sú að einangrunarhyggjan hafi látið undan síga,
fólk á Íslandi sé opið fyrir alþjóðavæðingu en gleðjist jafnframt yfir framlagi
sínu á bókmennta- og menningarsviði, ekki vegna þess hve þjóðlegt það sé
heldur af því að það sé hluti af heimsmenningunni. Óskandi væri að vestræn-
ar hugmyndir um hið opna og lýðræðislega menningarsamfélag í okkar
heimshluta verði aldrei aftur öskraðar í kaf af áróðursmeisturum og einangr-
unarsinnum eða taglhnýtingum þeirra.
Frelsi, jafnrétti
og systkinalag
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Þjóðernisstolt Íslendingar trúðu því að
Ísland væri nafli alheimsins.
CC/Wikipedia
Það hefur orðið gjörbreyting á helztu átaka-línum í íslenzkum stjórnmálum. Meginhluta20. aldar má segja að þær hafi snúizt umsósíalisma eða ekki sósíalisma. Það gilti einu
hvort umræðurnar fóru fram á leikvellinum við Laug-
arnesskólann, á Laugavegi 11, sem um árabil var
kaffihús námsmanna við Menntaskólann í Reykjavík
og vinstrisinnaðra gáfumenna, eða á Alþingi; alls
staðar var meginstefið hvort taka ætti upp hinar mis-
munandi útgáfur sósíalismans eða halda sig við
grundvallaratriði kapítalismans með aðlögun sem
hentaði hverju landi.
Síðari hluta 20. aldar bættist kalda stríðið við sem
var sérstakur kapítuli í þeim meginátökum sem stóðu
yfir milli sósíalisma og kapítalisma.
Berlínarmúrinn hrundi og Sovétríkin í kjölfarið og
þar með lauk hinni hugmyndafræðilegu baráttu um
sósíalisma eða ekki sósíalisma.
En hvað tók við?
Það kom ekki strax í ljós en smátt og smátt hafa
nýjar átakalínur verið að myndast og mótast í lýð-
ræðisríkjum Vesturlanda. Eins og
gengur taka þær á sig breytilega
mynd eftir löndum en meginþemað
er það sama. Það eru að verða til
átök á milli þeirra þjóðfélagshópa,
sem í daglegu tali á Vesturlöndum
eru kallaðir „elíta“ eða yfirstétt – og
almúgans.
Hverjir eru „elítan“?
Í stórum dráttum eru það þeir sem stjórna, þ.e.
stjórnmálamenn og embættismenn, sérfræðingar,
stjórnendur stórra fyrirtækja og aðrir þeir, sem
starfa sinna vegna eru í sérstakri aðstöðu.
Almúganum finnst þessir hópar misnota aðstöðu
sína, sjálfum sér til framdráttar en á kostnað hins al-
menna borgara.
Það er á þessar tilfinningar, sem Donald J. Trump
spilaði í kosningabaráttunni í Bandaríkjunum með
þeim árangri að hann er nú forseti Bandaríkjanna.
Það er til þessara tilfinninga sem Marine Le Pen
höfðar nú í forsetakosningunum í Frakklandi. Og það
er vegna þessara tilfinninga sem vinstriflokkar í Evr-
ópu hafa verið að tapa fylgi til flokka yzt til hægri
vegna þess að verkafólki finnst vinstriflokkarnir hafa
yfirgefið sig og gengið elítunni á hönd.
Elíta nútímans á Vesturlöndum er í grundvall-
aratriðum sama fyrirbærið og Milovan Djilas, fyrr-
verandi náinn samstarfsmaður Títós, forseta Júgó-
slavíu, lýsti fyrir mörgum áratugum í bók um „hina
nýju stétt“.
Í ríkjum kommúnismans var hin nýja stétt eins
konar bandalag virkra félagsmanna kommúnista-
flokkanna og embættismannakerfanna í þessum lönd-
um. Þeir réðu og í því fólst að þeir nutu sjálfir góðs
af þeirri aðstöðu.
Hvernig birtist þessi nýja stétt hér í okkar fá-
menna samfélagi?
Í stærstu dráttum má segja að hér hafi orðið til
bandalag stjórnmálamanna, embættismanna og sér-
fræðinga af ýmsu tagi. Með örfáum undantekningum
hafa kjörnir fulltrúar fólksins á Íslandi aldrei litið á
sig sem fulltrúa almúgans gagnvart „kerfinu“. Þeir
hafa þvert á móti gengið því á hönd. Þessir hópar
hafa svo gert margvísleg bandalög við aðra hópa sem
hafa notið sérstöðu í samfélaginu. Stundum hafa það
verið útgerðarmenn, stundum viðskiptajöfrar, stund-
um bankajöfrar. Tveir síðarnefndu hóparnir misstu
aðstöðu sína í hruninu en eftir hrun hafa þeir verið
að ná vopnum sínum og nýir bætzt í hópinn. Þar eru
á ferð stjórnendur lífeyrissjóða í krafti peningaeignar
félagsmanna lífeyrissjóðanna og nátengdir þeim eru
verkalýðsforingjarnir, sem margir hverjir – en þó
ekki allir – hafa misst tengslin við rætur sínar.
Þessir hópar eru „hin nýja stétt“ á Íslandi. Þeir
tryggja aðstöðu sína með ýmsum
hætti. Embættismenn semja laga-
frumvörp og búa til forsendur í
þeim, sem stjórnmálamennirnir sam-
þykkja, sem gera Kjararáði kleift að
kveða upp úrskurði af því tagi, sem
til umræðu hafa verið undanfarna
mánuði, sem þýða að þessir tveir hópar sitja við ann-
að borð í kjaramálum en almennir borgarar. Lífeyr-
issjóðirnir eru orðnir aðaleigendur flestra stærstu
fyrirtækja á Íslandi en eigendur þeirra koma þar
hvergi við sögu heldur starfsmenn eigendanna og
verkalýðsforingjarnir en sameiginlega velja þeir full-
trúa sjóðanna í stjórnir þessara fyrirtækja.
Á milli þessara hópa og alþýðu manna liggja hinar
nýju átakalínur í íslenzkum stjórnmálum.
Flokkakerfið á Íslandi er ekki búið að laga sig að
þessum átakalínum. En vegna þess að yfirleitt mót-
ast flokkakerfi í hverju lýðræðisríki eftir helztu
átakamálum á hverjum stað og hverjum tíma má bú-
ast við að það gerist hér.
Þessi skipting er ástæðan fyrir því að engir þing-
menn annarra flokka hafa tekið tilboði Pírata um að
gerast meðflutningsmenn að frumvarpi þeirra um að
breyta lögum um Kjararáð.
Þessi skipting er ástæðan fyrir því að forystumenn
lífeyrissjóða sjá enga ástæðu til þess að taka þátt í
umræðum um líðræðisvæðingu sjóðanna.
Þessi skipting er ástæðan fyrir því að frá hruni
hefur enginn flokkur sýnt því nokkurn áhuga að
breyta frá grunni skipulagi fjármálakerfis og við-
skiptalífs á Íslandi, þótt hrunið hafi gefið fullt tilefni
til þess.
Og þessi skipting er ástæðan fyrir því að þessa
dagana er verkalýðsforystan að móta rökin fyrir því
að láta kyrrt liggja vegna umdeildra ákvarðana Kjar-
aráðs.
Og svo eru aðrir og minni spámenn sem hljóta að
velta því fyrir sér hvort þeir eigi að halda áfram að
taka þátt í þessum leik.
„Hin nýja stétt“ – á Íslandi
Hverjar eru hinar nýju
átakalínur í íslenzkum
stjórnmálum?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Stefán Ólafsson prófessor hefurbirt nokkrar ritgerðir erlendis
um bankahrunið. Hann skrifar til
dæmis í bókinni Iceland’s Financial
Crisis, sem kom út árið 2016 í rit-
stjórn þeirra Vals Ingimundarsonar
og Irmu Erlingsdóttur, að Styrmir
Gunnarsson ritstjóri hafi í tölvupósti
sagt, að Landsbankinn yrði að fara í
hendur manna „on good speaking
terms with the IP [Independence
Party]“. Ég hef áður bent á, að
Styrmir sagði þetta ekki í tölvupósti,
heldur í grein um Davíð Oddsson í
riti um forsætisráðherra Íslands. En
Stefán tilgreinir ekki aðeins ranga
heimild, heldur afbakar sjálfa til-
vitnunina. Styrmir talaði í grein
sinni um menn, sem „Sjálfstæð-
isflokkurinn hefði a.m.k. talsamband
við“. Af hverju sleppti Stefán þessu
og bætti „góðu“ við orðið „talsam-
band“? Talsverður munur er á
merkingu orðanna að vera „að
minnsta kosti í talsambandi“ við ein-
hvern og að vera „í góðu talsam-
bandi“ við hann.
Stefán segir í sömu bók, að Rann-
sóknarnefnd Alþingis hafi í skýrslu
sinni komist að þeirri niðurstöðu, að
Davíð Oddsson hafi gerst sekur um
„gross negligence“ sem seðlabanka-
stjóri. En niðurstaða nefndarinnar
er, að Davíð hafi gerst sekur um
„negligence“ (í ensku útgáfunni) og
„vanrækslu“ (í íslensku útgáfunni).
Af hverju þurfti Stefán að hnýta
„stórfelldri“ við „vanrækslu“? Mikill
munur er á merkingu orðanna „van-
rækslu“ og „stórfelldrar van-
rækslu“.
Úr því að Stefán minnist á að-
finnslur nefndarinnar, hefði hann
mátt nefna, hvað Davíð og hinir
seðlabankastjórarnir tveir höfðu ná-
kvæmlega vanrækt að dómi hennar.
Það var í fyrsta lagi að kynna sér
ekki, áður en þeir neituðu Lands-
bankanum um fyrirgreiðslu vegna
færslu Icesave-reikninga úr dótt-
urfélagi í útibú, hvort ýmsar at-
hugasemdir breska fjármálaeftirlits-
ins um fjárhag bankans fengju
staðist. Það var í öðru lagi að gera
ekki rækilegt verðmat á Glitni, áður
en þeir neituðu þeim banka um
neyðarlán. Nefndin tók fram, að hún
gerði ekki ágreining við seðla-
bankastjórana um sjálfar ákvarð-
anirnar, að neita bönkunum um um-
beðna fyrirgreiðslu. Hún vildi aðeins
meiri undirbúnings- og skjalavinnu,
sem ekki var á færi Seðlabankans að
gera á þeim tíma og með þáverandi
valdheimildum. Þessar aðfinnslur
nefndarinnar eru smávægilegar og í
raun broslegar. Erlendis tóku fjár-
málaráðherrar og seðlabankastjórar
sömu daga skyndiákvarðanir í sím-
tölum um kaup og sölu á fjármála-
fyrirtækjum fyrir risaupphæðir.
Hirðuleysið er ein af höfuðsynd-
unum sjö. Síst ætti það að eiga sér
bólstað í Háskóla Íslands.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Hirðuleysi háskóla-
kennarans