Morgunblaðið - Sunnudagur - 05.03.2017, Qupperneq 42

42 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5.3. 2017
LESBÓK
Árni Björnsson var forstöðu-maður þjóðháttadeildarÞjóðminjasafns Íslands í lið-
lega þrjá áratugi og er landskunnur
fyrir störf að menningarsögu og
þjóðháttum. Eins og nærri má geta
fór Árni víða og var í samskiptum við
marga vegna rannsókna.
„Það var bæði lærdómsríkt og
mannbætandi að kynnast þessu fólki
persónulega,“ segir Árni spurður
hvort verkefnið hafi ekki verið
skemmtilegt og gefandi.
„Að vísu fékk ég flestar upplýs-
ingar skriflega þótt ég hefði komið í
heimsókn. Þá komu menn líka efninu
skipulegar frá sér. Það voru aðrir
sem lögðu sig meira eftir hinum
munnlega frásagnarmáta, svo sem
fólk frá Árnastofnun,“ segir Árni.
„Það sem mér kom í fyrstu einna
mest á óvart, var hvað þetta fróð-
leiksfólk var laust við svokallaða
hjátrú. Ég hafði eins og fleiri orðið
fyrir þeirri innrætingu að gamlir
fróðleiksmenn væru hjátrúarfullir.
En það var nú öðru nær. Vissulega
höfðu menn heyrt allskonar þjóðsög-
ur og hindurvitni en litu yfirleitt á
það sem gamanmál. Niðurstaða mín
var í samræmi við þær alvörukann-
anir sem gerðar hafa verið, að það
hafi verið innan við 10% sem í ein-
lægni trúðu því að yfirnáttúrulegar
verur væru til. Það fólk fær hins-
vegar miklu meiri umfjöllun bæði
heima og erlendis. Það er betri mark-
aður fyrir það. Þjóðsögurnar eru á
hinn bóginn hinn sífrjói skáldskapur
þjóðarinnar eins og Jón gamli Árna-
son orðaði það um miðja 19. öld.“
Árni er bóndasonur vestan úr Döl-
um. „Ég er langyngstur af átta
systkinum. Ekkert þeirra fór í lang-
skólanám þótt þau hefðu góðar
námsgáfur. Það var heldur fátítt á
fyrstu áratugum seinustu aldar að
börn alþýðufólks færu þennan svo-
kallaða menntaveg. Faðir minn dó
þegar ég var sex ára og þau hjálpuðu
mér gegnum menntaskóla.“
Vildi snemma skýringar
Þú ákvaðst snemma, að því er kemur
fram í bókinni, að taka ekkert eða
sem fæst trúanlegt. Var það með-
vituð leið til að leita sannleikans?
„Ég vil ekki beint segja að ég hafi
ákveðið það, en ég vildi snemma fá
skýringar á ýmsu í tilverunni. Og
svörin fannst mér ekki alltaf full-
nægjandi eða samræmast því sem ég
vildi kalla heilbrigða skynsemi. Svo
ég fór að leita eigin skýringa. Og þær
var ekki ætíð að finna í bókum.“
Af bókinni má ráða að áhugamálin
séu mörg. Hefurðu alltaf verið
áhugasamur um svona margt?
„Áhugamál mín eru líka takmörk-
uð. Ég hef til að mynda frekar lítinn
hug eða vit á tæknilegum efnum. Og
ég hef ekkert gaman af að drepa dýr,
hvorki með veiðistöng né byssu. En
ég hef oft verið beðinn að halda er-
indi eða skrifa grein um margvísleg
efni sem svo kemur manni á frekari
spor sem mér hafa fundist for-
vitnileg.“
Þú varpar fram athyglisverðri
spurningu og fjallar um; hvort Snorri
Sturluson hafi skrifað nokkurn skap-
aðan hlut sjálfur. Komstu að ein-
hverri líklegri niðurstöðu?!
„Spurningin er viljandi höfð nokk-
uð ögrandi. Okkur og öllum heim-
inum er kennt það frá blautu barns-
beini að Snorri hafi verið mikill
rithöfundur. Því fer líka fjarri að ég
afneiti því með öllu. Mér finnst á hinn
bóginn sannanir fyrir því ekki afger-
andi. Og þess eru ótal dæmi um allan
heim að bækur eða mannvirki séu
kennd við kostnaðarmenn en ekki
höfunda. Tökum sem einfalt dæmi
James Bible eða Guðbrandsbiblíu.
Höfundarréttur er svo tiltölulega ný-
legt fyrirbæri. Hitt er annað að bæk-
ur eignaðar Snorra hefðu sjálfsagt
ekki orðið til nema fyrir tilverknað
þessa menningarlega sinnaða og
volduga auðmanns. Hann hefur
skaffað skrifurunum húsnæði og
fæði, skinn og blek, jafnvel sett þeim
fyrir verkefni og miðlað þeim af al-
þjóðlegri þekkingu. Honum bæri því
fullur heiður, jafnvel þótt hann hefði
ekki mátt vera að því að skrifa mikið
sjálfur.“
Þú hefur lengi verið kunnur sem
vinstrimaður en segist ekki hafa ver-
ið mjög pólitískur framan af.
„Mér finnst ég hafa verið frekar
seinþroska í pólitík miðað við ýmsa
skólabræður mína og gældi lengi við
þá bjánalegu hugmynd að það væri
hægt að vera „ópólitískur“. Smám
saman skildi ég að þau sem finnst eða
halda að þau séu „ópólitísk“, eru í
rauninni að fella sig við ríkjandi
ástand eða status quo og þar með
rammpólitísk. Þetta er líkt og konan
sem sagðist ekki kaupa nein pólitísk
blöð, bara Morgunblaðið!“
Hvers vegna varð „vinstrið“ svo
fyrir valinu?
„Ég hef gengið gegnum nokkur
stig í því efni. En eftir stendur hið
upphaflega. Mér finnst skipting
heimsins gæða óréttlát. Í bernsku
heyrði maður sagt að fólk væri fá-
tækt af því það nennti ekki að vinna.
Svo sá ég að fáir unnu meira en ein-
mitt hinir fátæku. Það var hinsvegar
ekki sama við hvað fólk vann. Flinkur
verðbréfasali gat haft tífaldar tekjur
á við góðan barnakennara. Var þá
verðbréfasala svona miklu göfugri en
að kenna börnum? Ég skil vel að
starf skurðlæknis sé mikilvægara en
að afgreiða í búð, og ekkert á móti því
að læknirinn hafi tvöföld eða þreföld
laun á við afgreiðslumanninn. En
slíkt eru smámunir á við þá forsmán
að aðeins 1% mannkynsins skuli eiga
50% heimsgæðanna. Er furða þótt
maður spyrji hvort það sé nokkurt
réttlæti eða vit í þessu? Þetta eru
meginrökin fyrir minni vinstri-
mennsku.“
Upplifðirðu jafn mikla heift á milli
íslenskra vinstri og hægri manna og
stundum er talað um? Var raunveru-
lega um að ræða baráttu fyrir/gegn
því að koma á Sovét-Íslandi?
„Nei, það get ég ekki sagt, en ég
var heldur aldrei háttsettur í neinum
flokksstöðum. Sjálfur átti ég suma
mína bestu kunningja meðal sjálf-
stæðismanna eins og Bjarna Bein-
teinsson og Magnús Þórðarson. Sov-
ét-Ísland heyrði ég aldrei nefnt nema
í upphafi eins kvæðis eftir Jóhannes
úr Kötlum frá miðjum fjórða ára-
tugnum. Menn ættu að lesa það
kvæði til enda frekar en tönnlast á
upphafinu. Gamli ungmennafélaginn
og þjóðfrelsissinninn Jóhannes átti
áreiðanlega við hina upphaflegu
merkingu, samráð verkamanna og
bænda en ekki einhverja innlimun í
Sovétríkin.“
Vonbrigði með Sjónvarpið
Þú, sem sósíalisti, ert ekki hrifinn af
því hvernig Sovétríkin þróuðust. Get-
urðu lýst vonbrigðunum vegna inn-
rásarinnar í Tékkóslóvakíu 1968, þar
sem þú varst staddur?
„Ég var reyndar fyrir langalöngu
hættur að búast við nokkurri fyr-
irmynd frá Sovétríkjunum. En ég
hafði gert mér vissar vonir um að
þeir mundu láta Tékkóslóvakíu í
friði. Vonbrigðin voru mér enn sárari
af því ég átti þar gamla kunningja
sem voru virkir í nýsköpuninni.
Ég ætti kannski að segja frá því
núna að ég varð líka fyrir óvæntum
vonbrigðum hér heima. Strax og ég
kom heim frá Prag í lok september
1968 hafði ég samband við Sjón-
varpið og Ásgeir Ingólfsson átti langt
samtal við mig. Þeir voru þá með
fréttaskýringaþátt og spurðu hvort
ég vildi ekki segja nánar frá ástand-
Þjóðsögurnar hinn
sífrjói skáldskapur
Árni Björnsson þjóðháttafræðingur er nýorðinn 85 ára og af því tilefni kom
út bókin Í hálfkæringi og alvöru. Þar fjallar Árni t.d. um íslensk fræði,
menningarsögu, stjórnmál og skrifar m.a. einskonar pólitíska ævisögu.
Skapti Hallgrímsson skapti@mbl.is
Út er komin bókin Móðurhugur eftir Kári Tul-
inius. „Einkadóttir Theodóru liggur í dái og móð-
irin samþykkir að tækin verði aftengd. Hvernig er
hægt að lifa með slíkri ákvörðun?“ er spurt í til-
kynningu frá útgefanda. „Theodóra er skáld og
hennar leið er að setja saman bók til minningar
um Ingu dóttur sína, sem varð ástfangin af Abel,
transmanni sem var ekki ástfanginn af henni.
Móðurhugur er skáldsaga um ástina, lífið og dauð-
ann, um leitina að sátt við sjálfan sig og aðra ...“
Móðurhugur Kára Tulinius
Paul Kalanithi var aðeins 36 ára og að ljúka
námi í taugaskurðlækningum þegar hann
greindist með fjórða stigs lungnakrabbamein.
Hann var farsæll læknir sem glímdi við banvæna
sjúkdóma hjá skjólstæðingum en lenti allt í einu í
þeirra stöðu sjálfur og lést ári síðar. „Hvað gerir
lífið þess virði að lifa því? Hvað gerir maður þeg-
ar fótunum er kippt undan tilverunni?“ eru með-
al spurninga sem Kalanithi glímdi við í dauða-
stríðinu þegar hann skrifaði bókina.
Andartak eilífðar
Fjórða bindi Dalalífs Guðrúnar frá Lundi, Laun
syndarinnar, hefur verið endurútgefið. Dalalíf
„afhjúpar miskunnarleysi íslensks samfélags á
fyrri öldum þegar konum hefndist grimmilega
fyrir ástir í meinum,“ segir í tilkynningu frá út-
gefanda. „Lína á ekkert mótstöðuafl til gagnvart
elskhuga sínum, glæsimenninu Jóni á Nautaflöt-
um. En þegar hún verður barnshafandi þarf að
bjarga málum tafarlaust svo að Anna Friðriks-
dóttir frétti ekki af hjúskaparbrotinu.“
Enn af Dalalífi Guðrúnar
Malin Persson Giolito er sænskur lögfræðingur
sem m.a. hefur starfað fyrir framkvæmdastjórn
Evrópusambandsins í Brussel, þar sem hún er
búsett ásamt fjölskyldu sinni. Kviksyndi er þriðja
spennusaga hennar, kom út í fyrra og var valin
glæpasaga ársins í Svíþjóð. „Þegar skothríðinni
linnir liggja fimm ungmenni og kennari þeirra í
blóðflaumi í skólastofu á Djursholm, auðmanna-
hverfi Stokkhólms. En eitt þeirra er óskaddað ...“
segir í upphafi tilkynningu frá útgefanda.
Kviksyndi í Stokkhólmi