Freyr - 01.10.2005, Blaðsíða 5

Fjölgresistún þoka fyrir þaulræktun
fátegunda og gripahúsin gömlu þylja í
hljóði merkilega sögu.
Ljósm.: Bjarni Guðmundsson.
Nú fækkar búum og þau sem eftir eru
stækka. Þar sem sveitir voru áður settar neti
fjölskyldubúa með marghliða nýtingu auð-
linda landsins eru nú víða aðeins eftir bú á
stangli. Fjölgreina búin eru víða með öllu
horfin og eftir standa sérhæfð bú og býli,
sum með sáralítil ræktunartengsl við nán-
asta umhverfi sitt. Þróunin hefur áhrif á svip
og yfirbragð sveitanna.
Úthaganýting er mjög að breytast. Með
minnkandi sauðfjárbeit styrkist gróður á
viðkvæmari svæðum en á öðrum stöðum
vaða kröftugar plöntur uppi í agaleysi, t.d.
lúpína, hvönn, njóli og mjaðurt og breyta
einnig ásýnd landsins. Gömul og blómum
skotin fjölgresistún víkja fyrir gróðurrudda
og sinuflákum ellegar fátegundaræktun
sem er kall hagkvæmni í búrekstri. Óþarfi
ætti að vera að nefna löndin, já jafnvel heilu
birkiskógana sem verða að sumarbústaða-
svæðum, svo og uppistöðulónum ellegar
rásum undir samgöngumannvirki og orku-
flutningslínur. Breyttur kjötmarkaður hefur
gerbreytt nýtingu landsins. Úthaganýting
með beit hefur dregist saman á kostnað bú-
verksmiðja sem margar hverjar hafa hverf-
andi tengsl við staðbundnar auðlindir lands-
ins.
ÞARFIRNAR BREYTAST
Síðari árin hefur samfélagið verið að þokast
frá frumþörfum til flóknari og ofar settra
þarfa. Það er eðlileg afleiðing batnandi
efnahags og vaxandi velmegunar. Matur og
klæði tilheyra að sönnu frumþörfum óum-
breytanlega en vega minna að tiltölu en áð-
ur. Framleiðslukerfi landbúnaðarins og op-
inber afskipti af því taka hins vegar enn að
mestu leyti mið af þeim, sbr. beingreiðslur
vegna framleiðslu mjólkur og kindakjöts.
Alkunnar umræður í samfélaginu sýna að
ekki vilja allir kaupa þessar vörur með skatt-
peningum sínum. Þeir kunna hugsanlega
að meta meira aðrar þarfir - að vilja kaupa
aðra vöru/þjónustu af landbúnaðinum - á
grundvelli þarfa sem t.d. tengjast eigin llfs-
sýn (sjálfinu) og upplifun (sjálfstjáningu), og
standa ofar í forgangsröð þarfa þeirra. Á
þessum grundvelli verða m.a. til hópar sem
ekki láta sig mjólk eða kjöt varða sem tiltek-
ið magn vöru af lágmarksgæðum heldur og
Mætir landbúnaðurinn þeim þörfum sem
markaðurinn gefurtil kynna?
Landslag og þá menningarlandslagið sér-
staklega er vaxandi undirstaða eldri og
yngri forma ferðaþjónustu, sem t.d. ná-
grannar okkar á Norðurlöndum leggja nú
mikla herslu á. Hér horfum við úr Stal-
heimskleif á Hörðalandi.
Ljósm. Bjarni Guðmundsson.
jafnvel enn frekar hvar, hvemig og við
hvaða aðstæður varan er framleidd og
meðhöndluð.
Á næstu árum felast möguleikar íslensks
landbúnaðar i því að lesa í fjölbreyttar þarf-
ir samfélagsins og einstakra hópa þess og
koma til móts við þær. En þær verða land-
búnaðinum þó til lítils gagns nema þeir
sömu hópar séu tilbúnir að greiða fyrir þær,
hvort heldur er með beinum hætti á ein-
staklingsgrundvelli eða samfélagslegum
hætti, þótt einnig komi til greina að var-
an/þjónustan sé látin af hendi sem hliðaraf-
urð annarrar framleiðslu. Dæmi um það
gætu verið beingreiðslur til dilkakjötsfram-
leiðslu sem hefði sérstök byggða- eða land-
nýtingarmarkmið, rétt eins og drætti má
finna um í núgildandi sauðfjársamningi rík-
is og bænda. Hér er komið að því sem kall-
að er hið fjölþætta hlutverk landbúnaðar,
og skilgreint hefur verið af opinberum aðil-
um, meðal annars OECD.
NORRÆN STEFNUMÖRKUN
Norrænir ráðherrar landbúnaðar-, sjávarút-
vegs- og matvælamála samþykktu árið 2004
yfirlýsingu um framtíðarhlutverk landbúnað-
ar. Tilgangur yfirlýsingarinnar er tvíþættur:
• Að styrkja norrænt samstarf um þróun
landbúnaðar, landslags og landsbyggðar i
því skyni að hafa áhrif á og bæta skilyrði
framtiðarhlutverka landbúnaðar og
landsbyggðar.
• Að notkun norræns búskaparlands tryggi
náttúru- og menningarlegan fjölbreyti-
leika. Lita ber á viðfangsefnið sem eina
heild í Ijósi langtíma og sjálfbærni, svo
efla megi búskaparlandið sem auðlind,
einnig til hvíldar og upplifunar fyrir sam-
félagið allt, svo og fyrir norræna ímynd
og þróun.
Af einstökum efnisatriðum yfirlýsingar-
innar má m.a. nefna
• að mikilvægt sé að Norðurlöndin vinni
saman að málum er varða ný hlutverk
landbúnaðar svo og menningarlandslags
og náttúru- og menningarverðmæta
þess; einnig að því að koma þeim málum
I alþjóðlega umræðu
• að beina athygli að landbúnaðinum I um-
önnun náttúru- og menningarverðmæta
landslagsins til sjálfbærrar þróunar og að
hlutverkum landbúnaðar I byggðaþróun
• að Norðurlöndin miði skarpar á umhirðu,
viðhald og þróun mikilvægs búsetulands,
og á landbúnaðinn sem auðlind til sam-
sömunar, hressingar og búsetu stærri
hópa samfélagsins, auk þess að bæta
möguleika til nýsköpunar þjónustu og
annarrar iðju, bæði innan og utan land-
búnaðarins.
Vissulega er yfirlýsingin háleit, en [ styttu
máli felur hún í sér ásetning stjórnvalda um
að landbúnaðurinn komi til móts við nýjar
og fjölbreytilegar þarfir samfélaganna á
grundvelli landkosta hvers lands I þeim til-
gangi að tryggja um leið tekjur iðkenda, bú-
setu og byggð. Áhrifaaðilar, m.a. opinber
stjórnvöld, hagsmunasamtök bænda, af-
urðastöðvar og einstakir framleiðendur, auk
þjónustustofnana landbúnaðarins, munu
ráða miklu um framgang yfirlýsingarinnar.
Stefnumið hvers þeirra geta verið mismun-
andi og jafnvel andstæð hvert öðru, en um-
hugsun og samræða eru fyrstu stig sam-
hæfingarinnar.
FREYR 10 2005