Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2012, Side 74

73INNRAUÐAR LOFTMYNDIR Í FORNLEIFARANNSÓKNUM
Búsetumynstur
Athugun á búsetumynstri leiddi ýmislegt áhugavert í ljós. Loftmyndir gefa
skýra mynd af því búsetumynstri sem heimildir gefa til kynna. Með því að
rýna í loftmyndirnar er oft hægt að bæta við nýjum upplýsingum (tafla 6 og
7). Vitað er að búseta í Austur- og Vesturdal hófst snemma á landnámsöld og
gjóskulagarannsóknir sýna að búseta á mörgum bæjum hefur byrjað í kringum
árið 900.39 Ábúð hélst á nokkrum bæjum í dölunum langt fram á 20. öld og
í dag er enn búið á allmörgum bæjum, þó svo að innstu bæir séu allir farnir í
eyði. Margar eyðijarðir voru nýttar af nágrannabæjum til að auka heyfeng en
einnig voru þær nýttar sem beitarland eða selstaða. Þetta hefur leitt til þess að
á mörgum jörðum er að finna flókið byggðamynstur frá mismunandi tímum.
Margar jarðir virðast hafa byrjað sem bújarðir en þegar byggð lagðist í eyði
var jörðin notuð sem selstaða næsta bæjar og enn seinna var jafnvel byggt þar
beitarhús. Stundum virðast býli hafa farið í eyði en svo aftur í ábúð, jafnvel
mörgum öldum síðar. Loftmyndirnar gefa þetta vel til kynna og oft er auðvelt
að sjá hvaða rústir eru eldri og hverjar nýlegar, en bæði það og formgerð
rústanna getur hjálpað til við að skilja búsetumynstrið betur. Fjölmargir bæir
í Austur- og Vesturdal hafa verið í ábúð frá því eftir 1000 og fram á 14. öld.
Erfitt er að segja nákvæmlega hvenær búsetu lauk, því að engin gjóskulög
hafa fundist milli áranna 1300 og 1766.40 Mörg býli hafa þó verið farin úr
ábúð fyrir árið 1713.41 Fyrir árið 1713 eru nokkur dæmi um að þeir bæir
sem hafa verið yfirgefnir hafi verið áfram í notkun sem selstaða og ennþá ber
á því eftir árið 1713. Eftir 1713 er þó mun algengara að eyðijarðir hafi verið
nýttar sem beitarland og að þar hafi verið byggð beitarhús, stekkir eða jafnvel
hestagerði. Þessi þróun virðist þó meira áberandi í Austurdal en Vesturdal.
Í Vesturdal var mun minna um endurnýtingu jarðanna eftir að býli lagðist
í eyði. Eftir 1713 eru einungis fjórar jarðir sem nýttar voru undir sel eða
beitarhús í Vesturdal á móti 14 jörðum í Austurdal. Þessi mismunur, sem sést
afar vel á loftmyndum, gæti haft eitthvað að gera með landslag dalanna og
gerð þeirra en þar sem fornbyggð Vesturdals byrjar þrengist dalurinn mikið
og heldur áfram að þrengjast eftir því sem framar dregur. Landkostir í báðum
dölum voru líklega betri á landnámstíma en síðar varð42 en breytingar á þeim
eftir 1300 gætu hafa leitt til þess að byggð lagðist af. Verri landkostir Vesturdals
eftir þessar breytingar hafa þá haft það í för með sér að jarðir voru ekki nýttar
til selstöðu né beitar. Austurdalur breikkar hins vegar aftur um miðjan dalinn
sem hefur líklega gert landkosti betri og þó að byggð hafa að mestu leyti lagst
af eftir 1300 framarlega í dalnum hafa landkostirnir haldist að einhverju leyti
og landið verið nýtt til beitar.