Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2012, Side 152

ÞÓRÐUR TÓMASSON
LENGI ER VON Á EINUM:
LJÓSAKOLA FRÁ KELDUM
Fá höfuðból landsins hafa átt meir í vök að verjast en Keldur á Rangárvöllum.
Innan frá öræfum buldu þar sandbyljir á gróðurlendum og skildu auðnina eina
eftir. Um og eftir 1880 voru mörk dauða og lífs við túnjaðarinn á Keldum.
Bóndinn og fræðimaðurinn Skúli Guðmundsson stakk við fótum og bjargaði
býli sínu og einstæðu húsasafni frá auðn. Fyrir það ber honum þjóðarþökk.
Allur neðri hluti Keldnalands, spildan milli Eystri-Rangár og Stokkalækjar, er
að heita má algróið hraun með djúpum jarðvegi og mörgum mannaminjum
ef vel er að gáð. Það er oft líkt og að þetta hafi gleymst, auðnin og öræfin ofan
Keldnabæjar hafa talað þar sterkara máli.
Neðsti hluti hinnar grónu hraunheiðar heitir Tunguheiði. Þar var reist
býli árið 1611 og hélst í byggð til 1876 sem hjáleiga frá Keldum, tekið úr
ábúð sökum áfalla höfuðbólsins. Framan hraunjaðars syðst í Tunguheiði er
mikill sléttur grashólmi og heitir Fjósaflöt. Vestur af henni er Tungunes, flatt
og láglent, lyngi og víði vaxið. Það er á vatnamótum Stokkalækjar og Eystri-
Rangár. Hér í nánd er Tunguvað á Rangá. Um það var mikil umferð fyrrum,
vel bílfært er svo ber undir. Skammt frá suðvesturhorni Fjósaflatar horfir við
Tungufoss í Eystri-Rangá. Miðja vegu milli fossins og Fjósaflatar er Tungu-
ból í brekkuhalli, „klappað út í molabergsöldu og var notað fyrir fjárhús
áður en jötuhús komu og það tók um 120 fjár.“1 Eystri-Rangá tekur sveig
til suðvesturs neðan við Tungufoss og gengur þar jafnt og þétt á suðurbrún
Fjósaflatar. Þarna er geysihár brotbakki, svartur sandur hið neðra, sandberg
ofan og þarna heita nú Svörtuloft. Moldarrof eru uppi í bakkabrúninni.
Þann 22. apríl 2012 gekk um þetta svæði góðkunningi minn, Þór
Sigurðsson húsasmiður á Seltjarnarnesi með ættarrætur frá Jóni Valdasyni
bónda í Steinum undir Eyjafjöllum við lok 19. aldar. Hann á sumarbústað
í Reynifellshólmi austan Eystri-Rangár og sinnir mjög minjakönnun í
tómstundum. Ég kynnist honum fyrst sumardreng hjá Helgu og Sigríði