Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2012, Blaðsíða 183

ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS182
taldar fastar innréttingar kirkna, kirkjugarða, legsteina og önnur minnismerki
undir Minjastofnun, en stjórnsýsla lausra gripa var flutt til Þjóðminjasafns
Íslands. Á næstu árum mun koma í ljós hvort þessi skipting sé skynsamleg eða
hvort nauðsynlegt sé að gera frekari breytingar á þessum þætti.
Í greininni sem hér birtist er ekki ætlunin að skýra í smáatriðum
breytinguna sem varð með lögum nr. 80/2012 eða lögum um skil menningar-
verð mæta til annarra landa nr. 57/2011, sem Minjastofnun hefur varið falin
fram kvæmd á, heldur verður farið yfir nokkur ákvæði úr lögum nr. 80/2012
og sýn Minjastofnunar á þau skýrð. Þessi ákvæði eru friðun, friðlýsingar og
verndun; skráning minja og gagnagrunnar; rannsóknir og viðhald minja; út-
og innflutningur minja og sýna og að endingu fjármál og hagrænt gildi minja.
Friðun, friðlýsing og verndun
Friðun og friðlýsing eru helstu verkfærin sem minjayfirvöld hafa til að
varðveita minjar til framtíðar, eins og þeim ber samkvæmt 1. gr. laga nr.
80/2012. Það ákvæði er einnig í samræmi við erlendar samþykktir sem
íslensk yfirvöld hafa undirritað með það að markmiði að varðveita fyrir
komandi kynslóðir minjar sem metnar eru mikilvægar fyrir sögu Evrópu og
heimsins alls.2
Friðlýsingum var fyrst beitt hérlendis í upphafi 19. aldar, nánar tiltekið
19. apríl 1817 þegar fornminjanefnd danska ríkisins friðlýsti tíu minjar á
Íslandi. Voru það þrír staðir með fornleifum og sjö rúnaáletranir, flestar á
legsteinum.3 Á þessum tíma og lengi fram eftir 20. öldinni voru friðlýsingar
í raun ígildi fornleifaskráningar á Íslandi. Friðlýsingar voru verndartæki sem
beitt var hóflega og byggðust á sýn þeirra sem stýrðu málaflokknum á hverjum
tíma. Friðlýsing beindist lengi vel fyrst og fremst að einstökum fornleifum og
húsum en hvorki menningarlandslag né heildir húsa og fornleifa voru inni í
myndinni.4 Úrræðin til að halda minjum við og nýta þær voru engin þrátt
fyrir að ákvæði um að íslenska ríkið ætti að halda við friðlýstum fornleifum
kæmi inn í lög sem sett voru 1947, og er svo enn.5 Mikið framfaraspor
var tekið í vernd fornleifa með lögum sem gengu í gildi 1989. Þá var sett
inn ákvæði um friðun fornleifa við 100 ára aldur og sömuleiðis ákvæði um
fornleifaskráningu á skipulagskyldum svæðum.6 Þetta voru jafnframt fyrstu
heildarlögin þar sem voru aldursákvæði varðandi húsvernd. Samkvæmt
lögunum voru hús reist fyrir 1850 og kirkjur reistar fyrir 1918 friðuð og
eigendum húsa sem reist voru fyrir 1900 var gert að tilkynna um fyrirhugaðar
breytingar, flutning eða niðurrif húsa sinna með góðum fyrirvara til að gefa