Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2012, Side 218

217RITDÓMUR: MANNVIST
umfjöllunarefni viðkomandi kafla. Tveir síðustu kaflarnir skera sig nokkuð frá
öðrum köflum. Kaflinn Huldufólk og álagablettir hefst með þessum orðum:
„Fornleifar eru ekki bara efnislegar minjar frá mannheimi heldur líka dreggjar
frá yfirskilvitlegum handanheimi skrímsla, álfa og huldufólks.“
Í lögum um menningarminjar segir: „Fornleifar teljast hvers kyns
mannvistar leifar, á landi, í jörðu, í jökli, sjó eða vatni sem menn hafa gert
eða mannaverk eru á og eru 100 ára og eldri.“ Þessi skilgreining rímar mjög
vel við orðsins hljóman. Fornleifar eru gamlar leifar mannvistar. Í lögunum
fylgir ítarleg upptalning á því hvað teljist fornleifar. Þar eru talin hvers kyns
mannvirki og hlutkenndar leifar þeirra en að auki eru í upptalningunni
nefndir „álaga blettir og aðrir staðir og kennileiti sem tengjast siðum, venjum,
þjóðtrú eða þjóðsagnahefð.“ Fornleifar eru þá ekki bara mannvistarleifar sem
eru 100 ára og eldri heldur einnig staðir og kennileiti sem engin mannaverk
eru á. Þetta stingur vissulega svolítið í stúf við merkingu orðsins og dregur
úr gagnsæi þess. Vandinn sem af þessu hlýst getur birst með ýmsu móti. Í
bókinni er því ef til vill best lýst með þessu orðum: „Og um álfasteinana í
Grafarholti segði gömul kona í blaðaviðtali: „Ég hef aldrei heyrt neinar sögur
um steinana. Aftur á móti hafa margir sagt að það hlyti að vera huldufólk í
svona stórum steinum““. Þessir steinar teljast fornleifar í skilningi laganna og
um þá hafa verið skrifaðar nokkrar skýrslur og þeir hafa verið handfjatlaðir
með mikilli varúð og miklum tilkostnaði. Ekki er á þeim mannaverk og ekki
er loku fyrir það skotið að þeir sem telja að álfar hljóti að búa í steinunum
hafi rangt fyrir sér.
Í kaflanum Nýminjar: (forn)leifar og (forn)leifafræði er fjallað um þá
skrítnu mótsögn sem felst í því að fornleifafræðin hefur í vaxandi mæli
tekið að rannsaka menningu nútímans. Aðferðir fornleifafræðinnar hafa
reynst gagnlegar til að rýna í efnismenningu samfélagsins og lesa úr henni
ýmislegt sem áður var hulið. Hlutirnir sem menning okkar lætur eftir sig eru
í mörgum tilvikum heimild sem varpar ljósi á ýmsa þætti samfélagsins sem
ekki eru að jafnaði taldir frásagnarverðir en fornleifafræðin getur lukið upp.
Við slíkar aðstæður verður heiti fræðigreinarinnar spaugilegt. Hvenær verða
leifar svo gamlar að þær verðskuldi heitið fornleifar? Samkvæmt núgildandi
lögum gerist það við 100 ára aldurinn. Mannvistarleifar frá 1914 teljast nú
aðeins leifar en frá og með 1. janúar næstkomandi verða þær fornleifar.
Vera má að sú mótsögn sem fólgin er í heiti fræðigreinarinnar fornleifafræði
og viðfangsefnis hennar þegar hún fæst við nútímaleifar verði greinilegra
og skrítnara í íslensku máli en öðrum tungumálum vegna þeirrar áherslu á
gegnsæi orðanna sem okkur er svo tamt að stappar stundum nærri þráhyggju.