Morgunblaðið - 17.01.2018, Blaðsíða 16

16 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. JANÚAR 2018
Ingveldur Geirsdóttir
ingveldur@mbl.is
Læknum ber að vanda valið þegar
þeir velja rannsóknir fyrir sjúkling
sinn, segir Ari Jóhannesson læknir
sem flytur erindið Rannsökum við
of mikið? á málstofu um oflækn-
ingar á Lækna-
dögum í dag.
„Ég er að fjalla
um sjúkdóms-
greiningarann-
sóknir eins og
blóðprufur og
röntgenmyndir
sem eru nauð-
synlegar til að
greina sjúkdóma
og fylgja þeim
eftir. Hluti af
framförum í læknisfræði felst í
bættri greiningatækni en það eru
alltaf tvær hliðar á þessu og marg-
ar rannsóknir eru dýrar og óþægi-
legar fyrir sjúklinginn,“ segir Ari.
Samband læknis og sjúklings
skiptir miklu máli í því sambandi.
„Sjúklingar hafa oft svolítið óraun-
hæfar væntingar um rannsóknir,
að þær skipti meira máli en sjúkra-
saga og skoðun læknis. Ég er
hræddur um að við læknarnir snú-
umst stundum á sveif með þessu
og vanrækjum sjúkrasögu og skoð-
un og beitum rannsóknum fyrr en
ella. Hluti af vandanum er líka að
læknar eru oft að vinna í tíma-
þröng og hafa ekki nægan tíma til
að vanda sjúkrasögu og skoðun og
þá er freistingin sú að panta bara
rannsóknir. Sem er ekki alltaf
rétta nálgunin.“
Áttföldun á D-vítamínprófum
Ari nefnir dæmi um rannsóknir
á D-vítamíni sem hefur orðið mikil
vakning á. „Árið 2010 var fjöldi D-
vítamínmælinga á landinu um
4.000 en 2017 voru þær 31.000. Það
er næstum áttföld aukning og stór
hluti af því er þrýstingur frá fólki
á lækna að fá þetta mælt. Hjá viss-
um sjúklingum er við hæfi að mæla
D-vítamín en hjá öllum almenningi
sem er með eðlilegan meltingaveg
ætti ekki að þurfa þess. Þótt ein-
stök mæling kosti ekki mikið, á
milli 2.000 og 3.000 krónur, þá er
þessi fjöldi um 70 milljónir króna,
sem er tölverður peningur.“
Annað dæmi sem Ari nefnir í
erindi sínu er um tölvusneiðmynd í
kviðarholi fyrir sjúkling með óljósa
verki. „Það er stundum ástæða til
að senda sjúkling í slíka mynda-
töku en stundum finnst eitthvað
sem ekki var verið að leita að. Það
eru t.d. 4% líkur á að myndin sýni
hnút í nýrnahettu og þá þarf að
rannsaka hann. Illa ígrunduðum
rannsóknum getur fylgt alls konar
afleiddur kostnaður og óþægindi.
Líkurnar á því að óþarfa rannsókn
sé til góðs eru mjög litlar.“
Er ekki erfitt að neita sjúklingi
um rannsókn? „Ef beiðnin eða til-
mæli sjúklings eru á skjön við við-
urkennda nálgun í læknavísindum
þarf ekki skilyrðislaust að verða
við því, einnig ef það eru sáralitlar
líkur á að eitthvað finnist sem máli
skiptir. Það er ekki réttur sjúk-
lings að biðja um hinar og þessar
rannsóknir, sem eru jafnvel mjög
dýrar, nema það sé klínísk ábend-
ing fyrir því.“
Nota rannsóknir af skynsemi
Ari bendir á að kveikjan að
stofnun bandarísku hreyfingarinn-
ar Choose wisely sé sú staðreynd
að þriðjungur fjármagns sem fer
til heilbrigðisþjónustu í Bandaríkj-
unum er sóun. Þá hafi samtök
amerískra lyflækna gengist við því
í gegnum fagfélög lækna að draga
úr sóun í heilbrigðisþjónustu og
hluti af því sé að nota rannsóknir
af skynsemi.
Eftir hrunið hafði Ari yfirum-
sjón með verkefni á Landspítalan-
um um að draga úr óþarfa rann-
sóknum. Hann segir það hafa
tekist vel og náðst hafi að fækka
rannsóknum um rúmlega fimmt-
ung að skaðlausu. „Þessar grein-
ingarannsóknir eru auðlind sem
þarf að umgangast af skynsemi og
virðingu.“
Sjúkrasaga og skoðun getur ver-
ið vanrækt á kostnað rannsókna
Morgunblaðið/ÞÖK
Röntgen „Það er ekki réttur sjúklings að biðja um hinar og þessar rannsóknir, sem eru jafnvel mjög dýrar, nema
það sé klínísk ábending fyrir því,“ segir Ari Jóhannesson læknir. Hann fjallar um ofrannsóknir á Læknadögum.
Ari
Jóhannesson
 Að panta rannsókn fyrir sjúkling er ekki alltaf rétta nálgunin, segir Ari Jóhannesson læknir
Vilhjálmur Grímur
Skúlason, lyfjafræð-
ingur og prófessor em-
eritus, lést á Landspítala
við Hringbraut fimmtu-
daginn 11. janúar sl. 90
ára að aldri.
Vilhjálmur fæddist í
Vestmannaeyjum þann
30. maí 1927, sonur
hjónanna Skúla Gríms-
sonar, sjómanns, og
Karólínu M. Hafliða-
dóttir, ljósmóður. Hann
lauk stúdentsprófi frá
MA árið 1949 og hóf eft-
ir það nám við Lyfjafræðingaskóla Ís-
lands. Hann stundaði framhaldsnám
við University of North Carolina það-
an sem hann lauk doktorsprófi í lyfja-
fræði 1964.
Vilhjálmur var lyfjafræðingur í
Hafnarfjarðar Apóteki 1954-1959 og
1963-1964. Hann var starfsmaður
lyfjaskrárnefndar 1964-1967 og sér-
fræðingur á efnafræðistofu Raunvís-
indadeildar Háskólans 1967-1969.
Skipaður dósent við HÍ 1969 og
gegndi því starfi til 1972 er hann var
skipaður prófessor í lyfjaefnafræði og
lyfjagerðarfræði. Þá var hann for-
stöðumaður rann-
sóknastofu í lyfjafræði
lyfsala 1972-1997.
Vilhjálmur tók virkan
þátt í félagsstörfum.
Hann var m.a. formaður
ÍBH, LFÍ og Lions-
klúbbs Hafnarfjarðar.
Hann var bæjarfulltrúi í
Hafnarfirði fyrir Félag
óháðra borgara, fyrst
1966-1978 og síðan
1982-1986 þegar hann
var formaður bæj-
arráðs. Vilhjálmur var
heiðursfélagi bæði LFÍ
og Lionsklúbbs Hafnarfjarðar.
Vilhjálmur fékkst mikið við ritstörf
alveg fram á síðasta dag og eftir hann
liggja ýmsar greinar og bækur. Einn-
ig hafði hann mikinn áhuga á tónlist og
skrifaði bók um tónskáldið Guiseppe
Verdi, sem heitir Meistarinn frá Le
Roncole.
Vilhjálmur var kvæntur Kristínu
Guðrúnu Gísladóttur. Hún lést 1996.
Dóttir þeirra er Karólína Margrét.
Stjúpsonur Vilhjálms var Gísli Eiríks-
son. Árið 1998 kynntist Vilhjálmur
Þórunni Óskarsdóttur og lágu leiðir
þeirra saman þar til hún lést árið 2016.
Andlát
Vilhjálmur
Grímur Skúlason
„Skimanir geta verið ofboðslega gagnlegar í heilbrigð-
iskerfinu til að bæta lífsgæði okkar og til að bæta heilsu-
far þjóða, en þær geta líka haft ákveðnar aukaverkanir og
jafnvel valdið skaða,“ segir Ástríður Stefánsdóttir læknir
og siðfræðingur en hún flytur erindið Skimanir: böl eða
blessun? á Læknadögum í dag.
„Það eru ákveðnir þættir sem skipta mjög miklu máli
þegar hugað er að skimunum. Í fyrsta lagi þarf það sem
er skimað fyrir að vera raunverulegt heilbrigðisvanda-
mál. Í öðru lagi þarf að vera greinanlegt forstig, þannig
að við vitum að ef eitthvað sést er það skýrt greinanlegt
forstig sem við getum mælt og veldur seinna alvarlegum
sjúkdómi. Í þriðja lagi þurfa prófin að vera mjög nákvæm,
það má ekki vera mikið af falskt jákvæðum eða falskt
neikvæðum prófum og að endingu er mikilvægt að hægt
sé að fyrirbyggja eða lækna sjúkdóm þegar hann finnst.
Annað sem er þekkt úr skimunum er að það finnist eitt-
hvað sem ekki var verið að leita að og hefði hugsanlega
ekki valdið sjúkdómi, engu að síður þarf kannski að
fylgja því eftir og fara út í rannsóknir og meðferð sem
getur jafnvel valdið skaða.“
Það sem aðgreinir skimanir frá annarri læknismeðferð
er að það eru yfirvöld og hið opinbera sem leitar til heil-
brigðs fólks sem hefur engin ein-
kenni og fer að gera á þeim rann-
sóknir. „Það er annað fyrirbæri en ef
þú ert með veika manneskju sem
leitar til heilbrigðiskerfisins. Þannig
að siðferðilega krafan um að skim-
unin skaði ekki er ofsalega rík.“
Vel heppnuð skimun hér á landi er
skimun fyrir forstigum krabbameins
í leghálsi en aðrar eru umdeildari
eins og fósturgreining á meðgöngu,
þar sem t.d er skimað fyrir Downs
heilkenni, og brjóstamyndataka, að sögn Ástríðar. „Það
er einnig verið að gera skimanir á fóstrum, ófæddum ein-
staklingum og nýburum. Við það vakna margar siðferð-
isspurningar t.d um upplýst samþykki og hvort og hve-
nær við megum búa til upplýsingar um fólk sem getur
ekki svarað fyrir sig sjálft svo við þurfum að vera viss um
að þessari skimanir séu gagnlegar. Slíkt mat er ekki ein-
ungis vísindalegt heldur er þar einnig um að ræða gild-
ishlaðið mat. Við megum aldrei skima hugsunarlaust,
skimanir geta verið mjög gagnlegar til að bæta heilsu og
lífsgæði en þær geta líka verið vopn sem skaðar.“
ÁSTRÍÐUR STEFÁNSDÓTTIR LÆKNIR OG SIÐFRÆÐINGUR
Ástríður
Stefánsdóttir
„Við megum aldrei skima hugsunarlaust“
Ágúst Ingi Jónsson
aij@mbl.is
Laxar fiskeldi ehf. hefur lagt fram
frummatsskýrslu um mat á um-
hverfisáhrifum af aukinni fram-
leiðslu á laxi í Reyðarfirði um tíu
þúsund tonn. Fyrirtækið hefur nú
starfs- og rekstrarleyfi fyrir sex þús-
und tonna ársframleiðslu og við
aukninguna verður heildarfram-
leiðslan í Reyðarfirði samtals 16.000
tonn á ári.
Í samantekt skýrslunnar segir að
Laxar fiskeldi ehf. áformi að byggja
upp öflugt áframeldi á laxi í sjókvíum
á Austfjörðum. Fyrirhuguð fram-
leiðsla félagsins í Reyðarfirði og í
Fáskrúðsfirði muni nema 20.000
tonnum. „Í þessari grein er stærðar-
hagkvæmni lykilatriði. Mikilla upp-
lýsinga hefur verið aflað um náttúru
og umhverfi í Reyðarfirði á undan-
förnum árum og viðbótarrannsóknir
hafa verið gerðar vegna þessarar
framkvæmdar,“ segir í útdrætti
skýrslunnar.
Með auknu eldismagni skapist
meira hagræði í rekstri, betri sam-
keppnisstaða og traustari grundvöll-
ur fyrir starfsemina. Með tilkomu
laxeldis af þessari stærðargráðu
mun stoðir atvinnulífs í Fjarðabyggð
styrkjast með hærra atvinnustigi og
fjölbreyttara atvinnulífi, segir í
skýrslunni.
Aukið sjókvíaeldi Laxa fiskeldis
verður rekið á fimm eldissvæðum,
þ.e. fjórum við utanverðan Reyðar-
fjörð og einu í innri hluta Reyðar-
fjarðar. Þessi eldissvæði eru Kol-
múli, Vattarnes, Rifsker, Hafranes
og Hjálmeyri.
Í fullan rekstur 2020
Valdar verða kvíar í hæsta gæða-
flokki sem viðurkenndar eru af
norskum yfirvöldum og tryggingar-
félögum en þar í landi eru gerðar
strangar kröfur til búnaðar og fest-
inga, segir í skýrslunni. Ætlunin er
að notast við kvíar sem eru 157 metr-
ar að ummáli. Þegar framleiðsla
verður komin í full afköst verða fjór-
tán kvíar á hverri staðsetningu.
Ráðgert er að hefja eldi á þessu
ári, 2018 með útsetningu 2.100.000
seiða. Framleiðsla nær hámarki á
árinu 2020.
Opinn kynningarfundur um
skýrsluna verður haldinn 25. janúar
kl. 20 í Grunnskóla Reyðarfjarðar.
Frummatsskýrslan er aðgengileg á
skipulag@skipulag.is.og á bókasöfn-
unum á Eskifirði og Reyðarfirði,
bæjarskrifstofum Fjarðabyggðar,
Skipulagsstofnun og Þjóðarbókhlöð-
unni. Kynningartími er til 26. febr-
úar.
Stefna að 16 þúsund
tonna eldi í Reyðarfirði
 Ráðgert er að hefja laxeldið á þessu ári  Fimm eldissvæði
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Reyðarfjörður Víða á Austfjörðum
eru umsvif í laxeldi að aukast.