Morgunblaðið - 17.01.2018, Blaðsíða 30

30 MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. JANÚAR 2018
✝ Páll Theodórs-son fæddist í
Reykjavík 4. júlí
1928. Hann lést á
Landspítalanum í
Fossvogi 8. janúar
2018. Foreldrar hans
voru Theodór Jak-
obsson, skipamiðlari
í Reykjavík, og Krist-
ín Pálsdóttir, kona
hans. Páll á sex
systkini: Sigríður, f.
1921, Soffía, f. 1922, Helga, f.
1924, Björn, f. 1926, Þórunn, f.
1927, og Steinunn, f. 1932. Þór-
unn og Steinunn eru eftirlifandi
af þeim systkinum.
Páll kvæntist 29. júlí 1953
Svandísi Skúladóttur leikskóla-
kennara, f. 17. september 1929
á Ísafirði. Börn þeirra eru fjög-
ur: Flóki, verkfræðingur, f.
1953, kona hans er Sigríður
Benný Björnsdóttir. Þau eiga
tvö börn, Sólrúnu og Arnar,
Sólrún á tvö börn og Arnar eitt;
Sigrún verkfræðingur, f. 1955;
Skúli, kennari og heimspek-
ingur, f. 1960, hann var kvænt-
ur Rán Jónsdóttur og þau eiga
synina Magnús og Snorra; Bera
eðlisfræðingur, f. 1962, gift
Gunnari Gunnarssyni Flóvenz,
synir þeirra eru Kári, Ívar og
Egill.
Þá beitti hann sér fyrir þróun
tæknigarðs við Háskóla Íslands.
Páll var ötull við að kynna eðl-
isfræði og önnur vísindi og var
hann umsjónarmaður þáttarins
„Tækni og vísindi“ í Ríkis-
útvarpinu 1961-1971. Einnig
þýddi hann bækur um eðlis-
fræði og skyld efni fyrir al-
menning. Hann tók virkan þátt
í nýyrðasmíði í vísindum og
tækni.
Rannsóknir Páls beindust
einkum að mælingum á geisla-
virkum efnum, sérstaklega á
veikri geislun og á geislavirku
radoni í jarðvatni. Skipaði hann
sér í fremstu röð á þessu sviði
og ritaði m.a. bókina „Measure-
ment of Weak Radioactivity“
árið 1996. Hann birti greinar í
ritrýndum tímaritum allt fram
á níræðisaldurinn. Síðasta hálf-
an annan áratuginn sinnti hann
einkum túlkun á C14 aldurs-
greiningum og rannsóknum
sem tengjast landnámi Íslands.
Páll stundaði rannsóknir sínar
við Raunvísindastofnun flesta
daga allt til æviloka.
Páll tók þátt í ýmsum
nefndastörfum, var m.a. í skóla-
nefnd Kópavogs. Hann var út-
nefndur Eldhugi Kópavogs
2009 af Rótarýklúbbi Kópavogs
og hlaut heiðursmerki Verk-
fræðingafélagsins árið 2010.
Útför Páls fer fram frá Foss-
vogskirkju í dag, 17. janúar
2018, klukkan 15.
Páll lauk stúd-
entspróf frá
Menntaskólanum
í Reykjavík árið
1947 og fyrri-
hlutaprófi í verk-
fræði frá Há-
skóla Íslands
1950. Þá hélt
hann til Dan-
merkur til frek-
ara náms og lauk
kennaraprófi í
eðlisfræði 1952 og mag. scient.-
prófi í eðlisfræði með kjarneðl-
isfræði sem sérgrein frá Kaup-
mannahafnarháskóla 1955.
Að námi loknu var Páll ráð-
inn sem sérfræðingur við kjarn-
orkurannsóknastöð Dana í Risø
við Roskildefjörð í Danmörku
og starfaði þar 1955-1958. Þá
réðst hann til starfa hjá ný-
stofnaðri Eðlisfræðistofnun Há-
skóla Íslands og var hann fyrsti
sérfræðingur við stofnunina
sem síðar varð hluti af Raunvís-
indastofnun HÍ. Páll var for-
stöðumaður Eðlisfræðistofu
Raunvísindastofnunar árin
1975-1981.
Auk starfa sinna við Háskóla
Íslands vann Páll að margvís-
legum öðrum verkefnum. Hann
var ritstjóri Tímarits Verkfræð-
ingafélags Íslands 1964-1972.
Þegar við kveðjum Pallafa
hugsum við til þess frábæra tíma
sem hann átti með okkur. Í gegn-
um tíðina vorum við alltaf spennt
að fara í Bræðratunguna, en þar
bjó hann alla okkar tíð. Pallafi
var barngóður og hafði ávallt
áhuga á að leika við okkur. Aftur
fengum við að vera vitni að því
þegar kom að okkar börnum.
Áhuginn hafði ekkert dvínað og
þótt hann væri kominn hátt á ní-
ræðisaldur hikaði hann ekki að
leggjast á gólfið og byggja úr
kubbum eða fara í bílaleik við
Sunnu, Ragnar og Marín Ósk.
Pallafi hafði einlægan áhuga á
vísindum og eru þær margar
minningarnar þar sem hann er að
útskýra fyrir okkur hin ýmsu
náttúrulögmál. Ef það var ekki
með orðum var það með sýni-
kennslu, en okkur er það afar
minnisstætt þegar hann kom með
natríummola í krukku fullri af
olíu heim frá Raunvísindastofn-
un. Við vissum ekki hvert hann
ætlaði þegar hann fyllti pott af
vatni og sagði okkur að það kæmi
sprenging þegar þessi moli færi í
vatnið. En viti menn, þessi moli
stóð svo í skærum logum í vatn-
inu, á svölunum í Bræðratungu.
Pallafi leyfði okkur að fylgjast
með vinnu sinni uppi á Raunvís-
indastofnum, en eitt skiptið tók
hann okkur með í Hvalfjarðar-
göngin. En þar hafði hann her-
bergi í botni ganganna þar sem
hann var að greina sýni, í sem
mestu skjóli frá geimgeislunum.
Fyrir okkur unglingana var þetta
eins og í vísindaskáldskap, að
fara djúpt niður í jörðina til að
forðast geimgeislun.
Það er því kannski ekki tilvilj-
un að við systkinin höfum bæði
farið út í raungreinanám í
menntaskóla og síðan áfram í há-
skóla að hafa átt Palla sem afa.
Pallafi var yndislegur afi og
langafi og erum við afar þakklát
fyrir þann góða tíma sem við
fengum með honum.
Arnar og Sólrún.
Páll Theódórsson hefur kvatt
og lítil myndbrot vekja upp ljúfar
minningar. Ég lít á litla svarta
blýdepilinn í hægri lófa mínum og
sé fyrir mér bjartan sumardag.
Palli er 22 ára og gengur í róleg-
heitum niður Mímisveg í átt að
fjölskylduhúsinu Sjafnargötu 11.
Ég er fimm ára og stend við
glugga á efri hæðinni þegar ég sé
hann. Gleðin tekur völdin og ég
stekk af stað og hleyp eins og
fætur toga út úr húsinu. Palli er
kominn inn á lóðina þegar ég vef
handleggjunum um hálsinn á
honum. Í hamaganginum tek ég
ekki eftir skrúfblýantinum í
brjóstvasa hans sem rispar lófa
minn örlítið þegar ég sleppti tak-
inu. Blýanturinn skilur eftir sig
þennan svarta depil sem hefur
aldrei angrað mig, en alltaf minnt
mig á það hvað mér þótti ofur-
vænt um hann frænda minn.
Allt er á kafi í snjó á Siglufirði
1946. Palli er 17 ára og hefur lok-
ið þriðja bekk í MR og langar að
lesa fjórða og fimmta bekk utan-
skóla á einu ári. Hann ákveður að
leita næðis og nærveru stóru
systur sinnar Sigríðar og dvelja
hjá henni, eiginmanni hennar,
Þórarni Guðnasyni lækni, og
þriggja mánaða dóttur þeirra. Ég
er víst fyrsta ungbarnið sem Palli
kynnist og hann fær það hlutverk
að mata hungrað barnið. Ég man
auðvitað ekki eftir þessum mat-
artímum, en er sannfærð um að
þarna mynduðust fyrstu kær-
leiksþræðirnir á milli okkar.
Nokkrum árum síðar sigla for-
eldrar mínir til Ameríku og pabbi
lýkur framhaldsnámi í skurð-
lækningum. Það stóð alltaf til að
senda mig vestur um haf, en af
því varð ekki þannig að í tvö ár
annast þau mig systkinin á Sjafn-
argötu. Palli verður ígildi föður
og sækir mig í leikskólann. Á
leiðinni heim kennir hann mér
ógrynni af vísum og lögum. Flest
eru hugljúf, en eitt þeirra er í sér-
stöku uppáhaldi. „Palli, segðu
mér aftur söguna af ókindinni“
bið ég og fæ að heyra vísuna um
barnið í dalnum sem datt ofaní
gat, en þar fyrir neðan ókindin
sat.
Gott eplabragð minnir á tréð
við húsið þeirra Palla og Dísu í
Hróarskeldu. Það er sumar, ég er
11 ára og upplifi þann munað að
geta teygt höndina upp í tré til að
ná mér í epli. Það á að heita svo
að ég passi litlu börnin þeirra,
Flóka og Sigrúnu, en í minning-
unni er dvölin bara eitt ævintýri.
Palli er orðinn hálærður eðlis-
fræðingur og starfar við kjarn-
orkurannsóknir í Risö, en gefur
sér samt tíma til að lesa slúður-
blöðin mín um leikarana í Holly-
wood. Hann er forvitinn, lifir í
núinu og vill geta talað við
frænku sína á jafnréttisgrund-
velli. Hann kennir henni dönsku,
gerir hana að heimsdömu og leyf-
ir henni að fara í lestarferð til
Hundested til að heimsækja vin-
konu sína frá Íslandi. Palli og
Dísa sjá til þess að ég fæ tækifæri
til að kynnast Kaupmannahöfn.
Þau eiga þar vinafólk sem skýtur
yfir mig skjólshúsi, tekur mér
höfðinglega og sýnir mér allt það
markverðasta í borginni. Það
sem stendur upp úr er ballettinn í
Tívolí og götumarkaðirnir með
öllum sínum fersku og framandi
ávöxtum.
Palli og Dísa gerðu þetta sum-
ar í Danmörku ógleymanlegt og
þroskandi.
Ég kveð þig, elsku fóstri minn,
með söknuði og þakklæti fyrir
uppeldið.
Edda Þórarinsdóttir.
Genginn er góður vinur og fé-
lagi, glöggur og glaðsinna. Hart-
nær 60 ára samfylgd er að baki.
Haustið 1958 fóru tveir
fimmtubekkingar í Menntaskól-
anum í Reykjavík að venja komur
sínar í nýstofnaða Eðlisfræði-
stofnun Háskólans sem þá var í
norðurendanum á kjallara aðal-
byggingar. Þeir höfðu fengið þá
flugu í höfuðið að smíða geiger-
teljara sem gæti mælt geisla-
virkni. Þeir voru að hitta ljúf-
mennið Pál Theodórsson, sem
var þá nýkominn heim frá námi
og tók þeim opnum örmum. Hann
teiknaði tækið fyrir þá og kenndi
handtökin með þolinmæði og
natni. Um vorið var tækið tilbúið
og mældi til dæmis geislavirkni
frá armbandsúrum eins og þau
voru þá. Báðir þessir piltar urðu
síðar starfsmenn Háskólans og
annar þeirra heldur hér á penna.
Sagan um smíði geigerteljar-
ans er dæmigerð fyrir brennandi
áhuga Páls á því að miðla þekk-
ingu á eðlisfræði og öðrum vís-
indum til nemenda og almenn-
ings. Það gerði hann bæði með
kennslu, skrifum, útvarpserind-
um, þýðingum og alls konar vís-
indamiðlun.
Við Páll höfum sannarlega
brallað margt saman um dagana.
Við tókum þátt í réttindabaráttu
ungra háskólamanna um og upp
úr 1970, við unnum saman um
árabil að nýyrðasmíð í eðlisfræði
og sömuleiðis að innleiðingu
textavinnslu í tölvum hér á Raun-
vísindastofnun um 1980. Og við
höfum spjallað margt um sameig-
inleg áhugamál, til dæmis land-
nám Íslands, í matar- og kaffi-
tímum alla þessa áratugi.
Nú síðast höfum við í allmörg
ár verið í vinahópi sem hittist
reglulega í matstofu Tæknigarðs
í hádeginu – og þar hefur Páll
verið í essinu sínu, fjölfróður og
athugull, skarpur og léttur í lund
til hinstu stundar. Þarna er rætt
um alla heima og geima, allt frá
lífsgátunni sjálfri og hvers konar
þjóðmálum til léttra gaman-
sagna.
En nú er skarð fyrir skildi. Ég
á ekki eftir að mæta Páli oftar á
tíðum gönguferðum hans milli
vinnustofunnar í kjallaranum og
prentarans á annarri hæð (þann-
ig vildi hann hafa það). Ég sakna
hans mjög eftir skyndilegt fráfall
en ylja mér við minninguna og
þakka langa og ánægjulega sam-
fylgd.
Ég hef oft skynjað sterka vin-
áttu og samstöðu hjónanna Páls
og Svandísar. Við Sigrún sendum
henni og fjölskyldunni allri inni-
legar samúðarkveðjur.
Þorsteinn Vilhjálmsson.
Páll æskuvinur minn er látinn.
Ég kynntist Páli er ég hóf fram-
haldsnám í Reykjavik og við átt-
um skap saman. Að loknu fjórða
bekkjar prófi í MR kvaðst hann
ætla að lesa fimmta bekkinn um
sumarið með sumarvinnunni.
Páll missti föður sinn er hann var
12 ára en eldri systur hans sá um
heimilið. Ég þarf að hraða mér í
námi, sagði Páll. Því lauk hann
stúdentsprófi ári á undan okkur
félögunum. Er ég var í kandí-
datsnámi í Kaupmannahöfn átt-
um við Páll góða samleið. Þá
hafði Páll lokið mastersprófi í
eðlisfræði og vann hjá fremsta
kjarnorkufræðingi Dana í Risö.
Ég veiktist í námi og varð því að
taka mér smáfrí. Ég hringdi í Pál
og hann bauð mér að dvelja hjá
sér eins lengi og ég vildi enda
væri Dísa komin. Já, Dísa var
komin. Og bjó ég þar við góðan
kost. Síðan tók Ísland við. Báðir
unnum við í anda forfeðra okkar.
Við lukum aldrei störfum á
vinnutíma. Við hittumst oft og
ræddum málin. Að lokum stutt
saga. Ég var á leiðinni á fund
Heimsheilsunnar í Genf og þar
átti að ræða m.a. kjarnorku-
sprengjutilraunir Frakka á eyj-
unni Mururoa í Kyrrahafi. Ég
fékk upplýsingar hjá Páli um
rannsóknir hans á geislamengun
er hann hafði mælt í kjölfar
kjarnorkusprenginga í Norður-
Síberíu. Á fundinum í Genf urðu
miklar umræður. Ýmsar Evrópu-
þjóðir studdu þessar rannsóknir
en fámennari þjóðir í Evrópu og
nágrannarnir á Kyrrahafseyjum
og Suður-Asíu mótmæltu kröft-
uglega þessum sprengingum. Er
liðið var á ráðstefnuna bað ég um
orðið. Skýrði ég fundarmönnum
frá því að samkvæmt rannsókn-
um Páls Theodórssonar eðlis-
fræðings hefði geislamengun á
Íslandi í kjölfar kjarnorku-
sprenginga Rússa í Síberíu auk-
ist marktækt. Ég sýndi þetta á
korti er Páll hafði gefið mér.
Lagði ég til að ef Frakkar vildu
kanna áhrif kjarnorkuspreng-
inga ættu þeir að framkvæma
þær heima í Frakklandi. All-
margir fulltrúar tóku undir þessa
tillögu og ýmsir nefndu niður-
stöður Páls. Fundarstjórinn dr.
Malher tók málið af dagskrá og
vísaði því til stjórnar Heimsheils-
unnar. Á síðari fundum í Genf var
tillaga Frakka ekki samþykkt
þrátt fyrir hótanir þeirra, enda
gengu þeir út af fundunum. Þrátt
fyrir hækkandi aldur rénaði ekki
skarpskyggni Páls og þor að
fylgja eftir skoðunum sínum. Vil
ég nefna skýrslu um tímasetn-
ingu landnáms á Íslandi sem
hann hafði nýlega gefið út.
Innilegustu samúðarkveðjur
til Dísu, barna og annarra að-
standenda.
Ólafur Ólafsson,
fyrrv. landlæknir.
Í dag kveðjum við Pál Theo-
dórsson eðlisfræðing, sem starf-
aði sem sérfræðingur á Raunvís-
indastofnun Háskólans frá
stofnun hennar árið 1966 og fram
til hinsta dags. Páll var helsti sér-
fræðingur landsins í kjarneðlis-
fræði og starfaði við geislamæl-
ingar og þróun slíkra mælinga
allan sinn einstaka feril á Raun-
vísindastofnun. Þegar ég kom til
starfa við stofnunina á ný eftir 20
ár erlendis hafði margt breyst en
Páll var á sínum stað. Reyndar
kom í ljós að þá voru tíu ár síðan
hann fór á eftirlaun en hann
mætti til vinnu eftir sem áður og
hélt ótrauður áfram sínum rann-
sóknum sem áttu hug hans allan.
Rannsóknir Páls beindust
einkum að mælingum á geisla-
virkni frá daufum geislagjöfum
og var hann í fremstu röð á því
sviði. Páll leitaði ávallt leiða til að
betrumbæta mælitæknina, var
frumkvöðull í þróun geislamæli-
tækja og kom að stofnun tveggja
fyrirtækja á þessu sviði. Hann
beitti sér einnig fyrir þróun
Tæknigarðs við Háskóla Íslands
og var forstöðumaður Eðlisfræði-
stofu Raunvísindastofnunar
1975-1981. Páli var mjög í mun að
nota íslensk orð innan eðlisfræð-
innar og gaf út orðaskrá í eðlis-
fræði ásamt öðrum árið 1969.
Ýmis nýyrði innan eðlisfræðinnar
eru frá honum komin og var það
ætíð svo að ég reyndi eftir bestu
getu að nota íslensk orð þegar ég
ræddi við Pál um vísindin.
Eftir að Páll fór á eftirlaun ár-
ið 1998 fékkst hann meðal annars
við mælingar á radoni í hitaveitu-
vatni ásamt Páli Einarssyni, pró-
fessor í jarðeðlisfræði, með það
fyrir augum að spá fyrir um jarð-
skjálfta. Hins vegar má segja að
aldursgreiningar með kolefni-14
aðferðinni hafi átt hug hans allan
síðustu 15 árin og þá sér í lagi
rannsóknir á upphafi landnáms
hér á landi. Páll var einstaklega
vinnusamur og framsækinn vís-
indamaður og er hans sárt sakn-
að af samstarfsfólki á Raun-
vísindastofnun.
Ég votta fjölskyldu og ást-
vinum Páls innilega samúð mína
á þessum sorgardegi.
Fyrir hönd Eðlisfræðistofu
Raunvísindastofnunar Há-
skólans,
Einar Örn Sveinbjörnsson.
Ég kom ungur til starfa við
Raunvísindastofnun í ársbyrjun
1987. Þar voru fyrir á bekk kenn-
arar mínir og fyrirmyndir, Magn-
ús Magnússon, Páll Theodórs-
son, Örn Helgason og margir
aðrir sómakarlar, þótt eðlisfræð-
ingar einir séu nefndir. Pál
þekkti ég minnst þeirra enda var
hann aldrei kennari minn heldur
sérfræðingur í kjarneðlisfræði á
stofnuninni. Það gustaði af hon-
um, hann virtist strangur, skel-
eggur í orðum og skoðunum, ég
var hálfhræddur við hann. Það
lagaðist fljótt þegar ég fann hví-
líkt gull af manni Páll var. Ég
vissi það reyndar frá fyrri tíð þar
sem við flugum eitt sinn saman
með Þorbirni Sigurgeirssyni við
segulmælingar sumarið 1973
þegar ég var stúdent í eðlisfræði.
Hlutverk mitt var að miða út
bóndabæi með ljósmyndavél til
staðarákvörðunar. Tæknin hefur
breyst en samt var flogið eftir
merki frá Lóranstöðinni.
Við Páll og góðir félagar höf-
um setið saman við hádegisborðið
í Tæknigarði Háskólans árum og
áratugum saman. Alltaf var gam-
an að skyggnast í reynslubrunn
hans, sem mér þótti einkennast
af víðsýni og réttsýni. Við vorum
sjaldan sammála í einu og öllu, en
hann stundaði ekki þrætubók eða
sóttist eftir átökum. Við vorum
stundum einir félaganna við
borðið sem lásum málgögn mis-
munandi sjónarmiða. Það auðg-
aði samræðuna.
Páll gladdist fallega, öllum
sem heyrt hafa er minnisstæður
hár og hvellur hlátur hans ef eitt-
hvað var vel orðað eða skemmti-
lega sagt. Og það var oft í okkar
hópi. Stundum sneri hálfur sal-
urinn sér við í forundran.
Ég þakka Páli Theodórssyni
löng og gefandi kynni og votta
Svandísi ekkju hans og fjölskyld-
unni einlæga samúð mína.
Hafliði Pétur Gíslason.
Páll Theodórsson, vísindamað-
ur emeritus við Raunvísinda-
stofnun Háskólans, lauk Mag.
scient. prófi í eðlisfræði með
kjarneðlisfræði sem sérgrein frá
Kaupmannahafnarháskóla árið
1955. Hann starfaði sem sérfræð-
ingur við kjarnorkurannsókna-
stöðina í Risö í Danmörku árin
1955-1958. Þá réðist hann til
starfa hjá nýstofnaðri Eðlis-
fræðistofnun Háskólans 1958-
1961 og var fyrsti sérfræðingur
stofnunarinnar. Páll var meðal
stofnenda fyrirtækisins Rafagna-
tækni og starfaði þar 1961-1963
uns hann sneri hann aftur til
starfa við Háskóla Íslands, fyrst
hjá Eðlisfræðistofnun og síðan
hjá Raunvísindastofnun Háskól-
ans sem varð vettvangur rann-
sókna í raunvísindum við Háskól-
ann árið 1967. Páll var
forstöðumaður Eðlisfræðistofu
Raunvísindastofnunar 1975-1981.
Auk starfa sinna við Raunvís-
indastofnun sinnti Páll margvís-
legum öðrum verkefnum. Hann
var ritstjóri Tímarits Verkfræð-
ingafélags Íslands 1964-1972 og
var ötull við að kynna eðlisfræði
og önnur vísindi. Honum var veitt
heiðursmerki Verkfræðinga-
félagsins árið 2010. Páll var um-
sjónarmaður þáttarins Tækni og
vísinda í Ríkisútvarpinu 1961-
1971. Einnig var hann ötull að
þýða bækur um eðlisfræði og
skyld efni fyrir almenning. Þann-
ig vakti hann áhuga margra ung-
menna á undrum vísindanna.
Hann sinnti einnig nýyrðasmíð á
fræðasviði sínu og gaf ásamt
tveimur starfsbræðrum sínum út
orðaskrá úr eðlisfræði árið 1969.
Rannsóknir Páls beindust
einkum að mælingum á geisla-
virkum efnum, sérstaklega á
daufum sýnum og á geislavirku
radoni í jarðvatni. Skipaði hann
sér í fremstu röð á þessu sviði og
ritaði m.a. bókina „Measurement
of Weak Radioactivity“ árið 1996.
Hann birti greinar í ritrýndum
tímaritum um mælingar á radoni
í jarðhitavatni allt fram á
níræðisaldurinn, en þær má með-
al annars nota til að segja fyrir
um jarðskjálfta. Síðasta hálfan
annan áratuginn sinnti hann
einkum túlkun á C14-aldurs-
greiningu sýna sem tengjast
rannsóknum á landnámi Íslands.
Páll var óþreytandi við störf og
sinnti rannsóknum sínum við
Eðlisfræðistofu Raunvísinda-
stofnunar flesta daga allt til ævi-
loka.
Raunvísindastofnun Háskól-
ans þakkar Páli Theodórssyni
Páll Theodórsson