Morgunblaðið - 04.05.2018, Blaðsíða 22

22 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 4. MAÍ 2018
Hvort er betra? Að
fyrirbyggja eða bíða
og laga seinna?
Hver myndi ekki
fara með bílinn í skoð-
un þegar óþægileg
skrölthljóð gera vart
við sig? Fara á verk-
stæði áður en bíllinn
verður óökuhæfur?
Hver vildi ekki fara
upp á þak og kanna
vandann þegar byrjar að leka, drífa
í nauðsynlegar viðgerðir og þar með
að fyrirbyggja að meira tjón verði?
Hver, sem vill eiga fallegan garð,
myndi ekki reyta upp óæskilegan
gróður áður en sá leggur allan garð-
inn undir sig?
Það er vitað mál að aðgerð í tæka
tíð sparar peninga og vinnu seinna
meir.
En hvernig standa málin hjá okk-
ur mannfólki? Menn geta orðið fyrir
alls konar áföllum bæði hvað lík-
amlega og andlega heilsu snertir.
Hvaða möguleika eigum við að fá
hjálp og meðferð í tæka tíð? Langir
biðlistar í heilbrigðisþjónustunni
tala sínu máli. Hvað þarf til dæmis
barn með geðræn vandamál að bíða
lengi eftir greiningu og í framhaldi
af því viðeigandi meðferð? Hvað er
biðlistinn langur til að komast inn á
Vog í áfengis- eða fíkniefna-
meðferð? Hversu lengi þurfa menn
að bíða eftir liðskiptaaðgerð og þar
með að geta byrjað nýtt líf án sárs-
auka og verkjatöfluáts? Hversu vel
gengur að komast í endurhæfingu
og sjúkraþjálfun óháð því hvernig
efnahagurinn er?
Sú sem skrifar hér er nýkomin úr
endurhæfingu hjá NLFÍ í Hvera-
gerði. Þar er unnið einstaklega gott
starf og menn eru margir að koma
heim endurnærðir og tilbúnir að
takast á við daglegt líf eftir sinni
getu upp á nýtt. Mér er með öllu
óskiljanlegt að svona stofnun þurfi
stöðugt að skera niður í sinni starf-
semi vegna fjárskorts. Sömu sögu
er að segja frá Reykjalundi í Mos-
fellsbæ. Og hvernig er ástandið á
Grensásdeildinni?
Að grípa inn í tím-
anlega og hjálpa fólki
að ná betri heilsu,
starfsgetu og tækifæri
til að geta lifað ánægju-
legu lífi má auðvitað
skoða frá fjárhags-
legum sjónarhóli. Menn
sem komast í viðeig-
andi meðferð án þess
að þurfa að bíða lengi
og fá þar með orku og
starfsgetu fyrr eru
þjóðfélaginu ekki eins
dýrir og þeir sem geta sökum veik-
inda af allskonar tagi ekki lagt neitt
til. En það er auðvitað svo miklu
meira í húfi: Lífsgæði og ánægjan
yfir því að vera til eykst með því að
heilsan er í lagi og menn upplifa sig
sem manneskju sem skiptir máli og
getur verið að einhverju gagni.
Með því að setja menn endalaust
á biðlista erum við að ýta vandamál-
unum á undan okkur þangað til þau
stækka og stækka. Að gera við í
tæka tíð þýðir að spara á endanum.
Við eigum ekki að kasta krónum til
að spara aura með því að fresta að-
gerðum. Það ætti einnig að endur-
skoða hvort hægt væri að bjóða
fólki upp á reglulega og ókeypis
krabbameinsleit. Hversu margir
gætu notið þeirrar þjónustu miðað
við kostnað vegna eins sjúklings
sem þarf á krabbameinsmeðferð að
halda? Og þá tölum við ekki um
ómælda þjáningu sem fylgir slíkum
sjúkdómum.
Ég vona að nýi heilbrigðis-
ráðherrann skoði þessi mál með
opnum huga og blási til aðgerða til
að afmá ómanneskjulega biðlista.
Einnig að hún sjái til þess að lagt
verði meira fjármagn í þær stofn-
anir sem sjá um endurhæfingu af
alls konar tagi.
Heilbrigðisþjónust-
an – hvert stefnir
Eftir Úrsúlu
Jünemann
Úrsúla Jünemann
» Við eigum ekki að
kasta krónum til að
spara aura með því að
fresta aðgerðum.
Höfundur er kennari á eftirlaunum.
ursula@visir.is
Ljósmæðrastétt er
elsta launastétt
kvenna í landinu en
þær hafa verið emb-
ættismenn/konur frá
árinu 1762. Baráttu-
mál ljósmæðra hefur
frá upphafi verið að
berjast fyrir bættum
aðstæðum skjólstæð-
inga sinna sem og
kjörum en með mis-
jöfnum árangri. Þrátt
fyrir vitund og viðurkenningu ráða-
manna á mikilvægi starfa ljós-
mæðra eiga þær enn og aftur í
kjarabaráttu. Hinn 2. maí 1919
komu 20 ljósmæður saman í
Reykjavík til að stofna félag sem
hlaut nafnið Ljósmæðrafélag Ís-
lands og mun félag ljósmæðra því á
næsta ári fagna 100 ára afmæli. Fé-
lagið er fyrsta stéttarfélag fag-
lærðra kvenna á Íslandi og fyrsta
stéttarfélag kvenna í heilbrigðis-
þjónustunni. Menntaðar ljósmæður
hafa eingöngu verið konur ef frá er
talinn einn karlmaður sem lauk ljós-
mæðraprófi á Íslandi árið 1776.
Enginn karlmaður á Íslandi hefur
lokið ljósmæðranámi hérlendis í 242
ár enda þótt karlkyns ljósmæður sé
að finna annars staðar á Norður-
löndunum nema í Færeyjum og á
Grænlandi.
Árið 1918 hefur öðlast ákveðinn
sess í þjóðarvitund Íslendinga. Er
því vert að minnast nokkurra ljós-
mæðra í Reykjavík sem lögðu sitt af
mörkum í hinni skæðu veiki,
spænsku veikinni, sem lagði marga
að velli það ár. Í hópi ljósmæðra
sem lögðu sitt af mörkum voru 16
ungar konur, sem hófu ljós-
mæðranám í Yfir-
setukvennaskólanum í Reykjavík
fyrsta dag októbermánaðar árið
1918. Varla hefur þær órað fyrir
þeirri eldskírn sem í vændum var
og lá við að sumum féllust hendur
eins og kemur fram í endurminn-
ingum Elínar Sigríðar Jónsdóttur
sem hóf nám í skólanum þetta
haust. Við skólann störfuðu þrjár
embættisljósmæður í Reykjavík og
skólastjóri var Guð-
mundur Björnsson
landlæknir. Hlutverk
ljósmæðranna þriggja
var að taka ljós-
mæðranemana með
sér í heimahús í
Reykjavík þar sem
fæðingar voru í gangi
og kenna þeim rétt
handtök við fæðing-
arhjálpina. Allar fæð-
ingar fóru fram á
heimilum fólks því hér
var engin fæðing-
arstofnun.
Embættisljósmæður í Reykjavík
árið 1918 voru þrjár, þær Þórdís El-
ín Jónsdóttir Carlquist, Þórunn Ást-
ríður Björnsdóttir og Þuríður Bárð-
ardóttir. Þessar ljósmæður voru
betur menntaðar en ljósmæður yfir-
leitt, höfðu allar stundað ljósmæðra-
nám við fæðingarstofnunina í Kaup-
mannahöfn.
Skólahald féll niður í Yfirsetu-
kvennaskólanum í lok október 1918
og voru ljósmæðranemarnir sendir
um Reykjavík til að aðstoða fæðandi
konur og hjúkra öðrum sjúklingum.
Elín ljósmæðranemi var ýmsu vön
og lét hvergi bugast frekar en hinir
nemarnir. Segir hún svo frá að fólk
hafi dáið í hrönnum á meðan veikin
var sem mögnuðust og einkum lagð-
ist hún þungt á barnshafandi konur.
Urðu þungaðar konur á fyrri hluta
meðgöngutímans mjög veikar.
Þórður J. Thoroddsen, læknir í
Reykjavík árið 1918, var kallaður til
27 barnshafandi kvenna í Reykja-
vík. Af þessum 27 konum dóu 10 af
völdum veikinnar.
Engin virk lyf voru til gegn
spænsku veikinni nema hitalækk-
andi lyf og hóstasaft. Fólk var beðið
að halda sig heima, við rúmið og
drekka heitan vökva. Heitir bakstr-
ar voru lagðir á brjóstkassann við
lungnabólgum. Olaf J. Olsen, að-
ventistaprestur í Hafnarfirði, hjálp-
aði til meðan spænska veikin geis-
aði. Hann gekk um bæinn með
þvottavinduna sína á bakinu til að
vinda heita bakstra fyrir veika fólk-
ið því heitir bakstrar voru mikið
notaðir.
Draga fór úr veikinni í byrjun
desember 1918. Þórður J. Thorodd-
sen læknir var kallaður til síðasta
sjúklings í veikinni 6. desember.
Eftir áramótin 1919 settust allar
konurnar sem höfðu hætt námi við
Yfirsetukvennaskólann í október-
byrjun 1918 aftur á skólabekk og
luku ljósmóðurprófi í mars árið
1919, reynslunni ríkari. Þær fóru
ekki varhluta af veikinni, því sumar
þeirra fengu hana en náðu bata og
gátu sinnt sínum skjólstæðingum,
fæðandi konum.
Ljósmæður – elsta
launastétt kvenna á Íslandi
Eftir Erlu Dóris
Halldórsdóttur
» Í hópi ljósmæðra
sem lögðu sitt af
mörkum í spænsku
veikinni voru 16 ungar
konur sem hófu ljós-
mæðranám í Yfirsetu-
kvennaskólanum í
Reykjavík 1. október
1918. Varla hefur þær
órað fyrir þeirri eld-
skírn sem í vændum
var.
Erla Dóris
Halldórsdóttir
Höfundur er sagnfræðingur.
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Ljósmóðir Þórunn Ástríður Björns-
dóttir embættisljósmóðir í Reykja-
vík árið 1918. Hún tók á móti mörg-
um í Spænsku veikinni, lagðist sjálf
og komst til heilsu.
Skúli Jóhannsson
verkfræðingur skrifaði
grein í Morgunblaðið
hinn 24.4. síðastliðinn,
þar sem hann taldi að
við Íslendingar ættum
að samþykkja þriðja
orkupakka Evrópusam-
bandsins (ESB) ásamt
ACER. Hann færði
fram þrenns konar rök.
1. Höfnum við þriðja
orkupakkanum verðum við einir um
það innan EFTA og völdum synd-
ugum flækjum.
Þetta er ekki gild röksemd, þann-
ig ganga kaupin á eyrinni ekki fyrir
sig í milliríkjaviðskiptum. Ef við
eigum að samþykkja þetta þarf að
vera eitthvað í því fyrir okkur og
þar er ekkert að sjá nema hættu.
Skúli segir að Stórþing Noregs hafi
samþykkt pakkann með meira en
75% atkvæða, en sannleikurinn var
sá að vegna andstöðu almennings
greiddi vel innan við helmingur
þingmanna honum atkvæði og jafn
margir létu sig hverfa af þingi við
atkvæðagreiðsluna. Niðurstaðan
mun verða kærð á grundvelli
stjórnarskrár.
2. Mótrök gegn andstöðu í Nor-
egi.
Skúli færir fram helstu svör
fylgjenda (embættismannavaldsins)
gegn rökum norskra
andstæðinga innleið-
ingar 3. orkupakkans
og heimfærir á Ís-
land. Fá þeirra
þarfnast at-
hugasemda hér, en
þetta þó: „ACER
fjallar ekki um hvort
leggja skuli sæstreng
frá Íslandi til Bret-
lands.“ Þetta er
rangt. ACER er þeg-
ar með það á sínu
borði hvort IceLink-
verkefnið sé sameiginlegt hags-
munamál Evrópu. Vegna hreinleika
orkunnar hér verður að telja líklegt
að svo verði ákveðið.
Skúli telur reyndar að ACER
fjalli ekki um aukið álag á virkjanir
sem getur valdið meiri sveiflum í
lónum, en hér er samanburður við
Noreg ekki gildur. Hér á landi þarf
að gera mun meiri kröfur til þess
að lónum sé stýrt og rekstur þeirra
samræmdur. Norska raforkukerfið
þolir ósamræmi á þessu sviði miklu
betur en hið íslenska. Samræming
að því marki sem við þurfum mundi
verða klár markaðsmisnotkun sam-
kvæmt lögum ESB.
3. Skúli telur að hér sé hvorki
geta né skilningur á því að halda
uppi fullnægjandi gæðastjórnun í
raforkukerfinu.
Hér er ég verulega ósammála
Skúla. Hér er næg geta til að halda
uppi fullnægjandi gæðastjórnun og
reyndar fullkominn vafi á að slík
stjórnun geti náð viðunandi árangri
ef hún er ekki að fullu á okkar for-
ræði og ekki er tekið fullt tillit til
sérkenna okkar orkukerfis þar sem
ríkur skilningur er á öllu því sem
hér er sérstakt. Við höfum þurft að
sækja mörg ráð og margar aðferðir
til útlanda, færa þau heim og að-
laga hvert og eitt að íslenskum að-
stæðum. Í þessu verki var Skúli
sjálfur með drýgstu mönnum og
hans framlag ásamt fleirum olli því
að Íslendingar voru á tímabili að
minnsta kosti taldir leiðandi í heim-
inum í áætlanagerð fyrir raforku-
kerfi.
Þegar við hófum uppbyggingu
okkar raforkukerfis hér voru Norð-
menn langt komnir með sitt og
þangað var leitað stíft eftir þekk-
ingu fyrstu árin. Norðmenn byggðu
í fyrstu upp sitt kerfi nánast fjörð
fyrir fjörð og tengdu saman á eftir.
Hér byggðum við upp flutnings-
kerfið ýmist samhliða eða á undan
virkjununum og útkoman varð ger-
ólíkt kerfi, bæði vegna þess hvernig
var að verki staðið, mismunandi
landshátta og mismunandi vatna-
fars. Við urðum því að aðlaga allt
sem við fengum frá Norðmönnum
að okkar þörfum og leysa okkar
sérstöku vandamál sjálfir.
Í samanburði við okkar kerfi býr
það norska yfir miklum fjölda miðl-
ana og í virkjunum þeirra er mikið
umframafl, sem var fremur illa nýtt
á þeirra heimamarkaði. Með því að
tengjast Evrópu sterkari og sterk-
ari böndum ná þeir að nýta það
sem áður mátti líta á sem óþarfa
vélarafl sér til hagsbóta og eru þar
í miklu betri stöðu en við þótt hing-
að kæmi sæstrengur.
Við höfum hér byggt upp stærstu
virkjanir okkar í tengslum við stór-
iðjusamninga og þannig séð verið í
samkeppni um viðskiptavini á al-
þjóðlegum raforkumarkaði. Til að
standast þessa samkeppni urðum
við að sýna ýtrustu hagkvæmni í
fjárfestingum bæði í virkjunum og
flutningskerfi. Þetta gerði miklar
kröfur til þeirra tæknimanna er sáu
um flutningskerfið, ekki síður en
þeirra sem voru Skúla megin, og
flutningsmennirnir stóðu sig ekki
síður. Hér er full geta til að takast
á við vandamálin.
Lokaorð
Eitt það fyrsta sem maður heyrði
um 3. orkupakkann og ACER var
að þetta væri allt í lagi meðan ekki
kæmi sæstrengur. Þetta er aum af-
sökun fyrir samþykkt pakkans; að
samþykktin sé skaðlaus þar til sæ-
strengur kemur og hún taki ekki af
okkur sjálfstæðið til að neita hon-
um. Enginn hefur getað sagt hvað
við höfum upp úr því að samþykkja,
en það væri algerlega ástæðulaust
fyrir ESB að knýja á um samþykkt
þriðja orkupakkans ef ekki væri
ætlunin að sæstrengur fylgdi í kjöl-
farið. Allar umsóknir um sæstreng
og tengdar virkjanir yrði Ísland að
meðhöndla af ýtrustu sanngirni og í
samræmi við aðrar reglur ESB eins
og Ólafur Jóhannes Einarsson lög-
maður minnir á í minnisblaði sínu
til atvinnuvega- og nýsköpunar-
ráðuneytisins frá 12. apríl 2018 og
minnir þar á þjónustutilskipunina.
Þau rök að sjálfræði Íslands sé í
svo litlu skert með samþykkt þriðja
orkupakkans að það skaði okkur
ekki sneiða hjá þessum kjarna
máls.
Svar til Skúla
Eftir Elías
Elíasson »Enginn hefur getað
sagt hvað við höfum
upp úr því að sam-
þykkja, en það væri al-
gerlega ástæðulaust
fyrir ESB að knýja á um
samþykkt þriðja orku-
pakkans ef ekki væri
ætlunin að sæstrengur
fylgdi í kjölfarið. Elías Elíasson
Höfundur er sérfræðingur í orku-
málum.
eliasbe@simnet.is