Læknablaðið - 01.12.2017, Qupperneq 25

LÆKNAblaðið 2017/103 545
höll við hýrógi, hýróg = heimilisófriður
– heiftum skal mána kveðja, –
beiti við bitsóttum, beiti = ánamaðkur
en við bölvi rúnar, bölvi = böli
fold skal við flóði taka. (vísa 137)
Norræn þjóðfræði geymir mörg dæmi um hreinsunarmátt jarðar,
vatns og vinds auk eldsins. Sá siður tíðkaðist víða um Norðurlönd
fram eftir öldum að láta fólk ofan í hola trjástofna eða jarðföll til
þess að jörðin gæti tekið við sjúkdómum þess og sárauka. Af sama
toga er sú venja sem þekktist víða, meðal annars hér á landi, að
láta sængurkonu stíga á grastorfu. Má ætla að orðatiltæki á borð
við að „barn góli í grasinu“ megi tekja til þess siðar.9
Stryki maður vörtur með fleskbita og græfi hann síðan í jörð
var þess von að vörturnar hyrfu þegar bitinn væri rotnaður og
fullsameinaður moldu. Annað ráð var að binda hnúta á ullarband
fyrir hverja vörtu sem fjarlægja skyldi, leggja bandið í jörð í þeirri
trú að þegar hnútar og band hefðu rotnað saman við moldina yrðu
vörturnar horfnar.13 Þess eru jafnvel þekkt dæmi í nágrannalönd-
um frá síðari hluta 19. aldar að íklæðast dýrshræi eða dýrsham til
lækninga, eins og þegar aðalskona í Kaupmannahöfn kom í slát-
urhús á Vesterbro, afklæddist í einu horninu og skreið síðan inn í
nýslátraðan stórgrip sér til heilsubótar.14
Elstu lækningabækur
Fornu lækningahandritin sem varðeitt eru í Árnasafni hljóta að
teljast meðal merkustu menningarminja á íslensku og þótt víðar
væri leitað. Hið elsta þeirra er frá síðari hluta 13. aldar, AM 655
XXX 4to.15 Næst því í aldri er sennilega handrit í AM 187 8vo frá
því um 1350-1400.16 Því næst tvö önnur 14. aldar handrit, annað frá
því um 1350, AM 696 I 4to17 og hitt, AM 194 8vo, er frá 1387 eins
og kemur fram í handritinu sjálfu.18 Í Árnasafni er einnig lækn-
ingabók frá 15. öld í AM 434 a 12mo19 sem augljóslega byggir að
verulegu leyti á fyrrnefndu handritunum en hefur að auki ýmis
nýrri lækningaráð og uppskriftir.
Annars staðar á Norðurlöndum er einnig að finna í söfnum
nokkrar ævafornar og merkar lækningabækur af sama toga, til
dæmis hið fræga Dyflinnarhandrit MS 23 D 43 8vo20 sem hefur
að geyma (að minnsta kosti upphafið að) lækningabók Þorleifs
Björnssonar hirðstjóra (d 1486). Öll þessi handrit eiga það sam-
eiginlegt að vera skrifuð á Íslandi, en um uppruna efnisins sem í
þeim stendur hafa verið skiptar skoðanir. Hefur uppruninn ýmist
verið rakinn til Noregs eða Danmerkur í gegnum mismarga milli-
liði, enda má til sanns vegar færa að sú þekking sem elstu hand-
ritin miðla beri með sér að vera af erlendum toga – það sýna til að
mynda jurtirnar sem taldar eru upp.
Hér og hvar í þessum ritum birtast brot úr fræðum Salernó-
skólans, ítalska læknaskólans sem lengi vel var eina menntastofn-
un Evrópu í læknisfræðum, stofnaður á 9. öld. Þessháttar þekk-
ingaráhrif í íslenskum heimildum þurfa ekki að koma á óvart
því ætla má að íslenskir munkar og prestar sem lærðu guðfræði í
evrópskum háskólum hafi borið með sér læknisþekkingu og bæk-
ur um það efni til landsins. Með tímanum má þó greina nokkra
breytingu á innihald lækningaritanna. Elstu bækurnar innihalda
vissulega blendið efni, en einfaldar grasalækningar eru þar þó
áberandi. „Náttlaukur“ stappaður vel og lagður við blæðandi sár
er dæmi um ráð sem gefið er í AM 655.15 Lögur af myntu „tekur
óþef af“ þeim sem hefur „nasraufadaun“ (andremmu) eins og seg-
ir í sama handriti, og dugar enn í dag.
Eftir því sem nær dregur 17. öld verða lækningaritin þó
blendnari og sundurlausari að efni, með ýmiskonar hjátrúarefni,
rúnahrafli, bænum og fleiru sem einkennir mjög yngri ritin. Í riti
síra Odds Oddssonar á Reynivöllum (1564-1649) um grasa- og lyf-
lækningar er gefið það ráð við andfælum að binda við háls manni
og hans vinstri armlegg „hests tennur þær sem hann fellir fyrst“.21
Í bók Christians Villadssonar sem samin var í kringum 1593 er ráð-
lagt við tannverk að taka merg úr hrafnsbeini, smyrja á sortulyng
og tyggja síðan fast undir svefn.22 Við skalla mun ráð að þvo höf-
uðið úr hundshlandi. Raunar hafa hland og hárþrif oft verið sett í
samband. Ekki er heldur útilokað að mergur úr fuglsbeini, settur
saman við lækningajurt geti haft áhrif á tannverk. En eftir því sem
tímar líða verður verður æ erfiðara að gera skýran greinarmun á
lækningabókum og galdraritum, einkum þegar kemur fram á 17.
öld. Virðist sem það eigi ekki aðeins við um ritheimildir þess tíma,
heldur einnig læknisiðjuna sjálfa eins og nú verður vikið að.
„Galdrar“ við Hafnarháskóla
Ýmis form líkingagaldra eru þekkt úr gömlum heimildum.
Athöfnum er þá ætlað að líkja eftir eða tákna viðfangsefnið. Þegar
kona losnaði ekki frá barni í fæðingu skyldi finna alla hnúta sem
bundnir höfðu verið í húsinu og leysa þá. Ef maður gat ekki gefið
upp andann í dauðastríði sínu átti að opna dyr og leggja hurðina
upp að veggnum svolitla stund.13
Sú aðferð að reka út líkt með líku er alþekkt frá fornu fari. Við
blóðnösum var til dæmis ráð að binda rauðan stein (Carneolus) við
þumaltá hægri fótar með sterkum þræði.18 Við hinni fornu hettu-
sótt var notuð sú aðferð sem „sýnir hve rangar hugmyndir fólk
hefir haft um þenna kvilla“ eins og Jón Pétursson benti á, að „sofa
með gráhettu ofan fletta“. (s. 350)24
Thomas Bartholin, prófessor í Hafnarháskóla seint á 17. öld, var
kominn af merkri ætt lækna og vísindamanna og tileinkaði sér
sjálfur ýmsar markverðar læknisfræðilegar nýjungar á sinni tíð.
Þekktastur er hann fyrir uppgötvarnir sínar á eitlakerfi manns-
líkamans.23 Bartholin var þó barn síns tíma. Hann virðist hafa
verið altekinn samkenndar- og líkindafræðum og bæði stundaði
og kenndi lækningar í þeim anda að líkt tengdist líku, sjúkling-
um til lækningar. Hann taldi að ef rautt klæði væri lagt á hörund
hlypi blóð út í hörundið. Nota skyldi beinamjöl úr sköflungi til
að græða sérstaklega sár á fótleggjum, en beinamjöl úr höfuðskel
til að græða sár á höfði. Þá skrifaði hann margt um flutning sjúk-
dóma (transplantatio morborum) úr mönnum í dauða hluti, dýr og
menn. Þegar gamall prófessor, Thomas Fincke, tók kveisu og gerð-
ist uppþembdur var spænskur hundur lagður á kvið honum. Ekki
var hundurinn fyrr orðinn heitur en hann æddi á dyr og engd-
ist spúandi – kveisa þess gamla átti að hafa hlaupið i hundinn.
„Vinnukona á heimilinu hafði tannverk og sami hundur var lagð-
ur við kinn henni. Svíaði þegar, en hundurinn hljóp ýlfrandi um
stofuna, og hafði auðsjáanlega tekið tannverkinn.“ (s. 157)25 Já, það
gekk á ýmsu við Hafnarháskóla í þann tíð. Er umhugsunarvert að
á sama tíma og aðferðir sem þessar voru iðkaðar og kenndar sem
Y F I R L I T S G R E I N