Læknablaðið - 01.12.2017, Qupperneq 26

546 LÆKNAblaðið 2017/103
Y F I R L I T S G R E I N
viðurkennd fræði við norræna háskólastofnun var fólk brennt á
báli fyrir rúnapár og lækningablöð sem lágu til grundvallar iðju
af sama toga.
Særingar og töfraþulur
Ekki verður sagt skilið við lækningar og töfra án þess að geta
um blóðstemmurnar gömlu sem eru eitt gleggsta og best vottaða
dæmið sem við eigum um tengsl lækninga við töfra og trú. Til að
stöðva blóðrás, hvort sem var innvortis eða útvortis, var farið með
blóðstemmur (gamlar töfraþulur) oft í bland við ritningargreinar
á latínu, mismikið afbakaðar, og textinn tengdur blóði – einkum
frelsarans eða fólks sem frá er sagt í Biblíunni – eins og þessi þula
ber með sér:
Stodviz blod þitth † inn nomine patris et filii et spiritus amen.
Stodviz blod þeim er blædir, blod fiell af guds rodu, almattig-
ur baud otta, aund þeir sarligu pinndu. Stattu fyrir dyr þar
er dreyrir dreyre guds sonar, heyra unnda laugur þar er
ægir, fyrir os vartu pinndur aa crosi. Drottinn minn staudva
þu blod þetta † inn per libera me domine sangvinis lixta et
sangvinis unnda sċt sīt stedid iordanis plūm qƨdus in iordanis
baptizatus consumatum est. (s. 366)9
Sé nánar rýnt í þennan texta má sjá að kjarni hans, innan um lat-
ínutilvísanir, er blóðstemma undir dróttkvæðum hætti.
Stöðvist blóð þeim er blæðir,
blóð féll af guðs róðu,
almáttugur bauð ótta,
önd þeir sárliga píndu.
Stattu fyr(ir) dyr þar er dreyrir
dreyri guðs sonar, heyra
unda lögur þar (er) ægir,
fyr(ir) oss varstu píndur á krossi.
Minna fer fyrir bragarháttum í ýmsum öðrum særingaþulum þar
sem öllu ægir saman, ritningartextum á afbakaðri latínu í stuðla-
lausum setningum með mismiklu innrími. Einkennileg eru þessi
ráð:
Wid traull-ridu : Res ·:· , fres †, pres †, tres †, gres †, [...]
Wid svefn-leysi rist þetta aa tree ok legg i hægindit und hofud
hans : Res, refres, prefers, pregi, prodiui [...] (s. 365)19
Í lækningabók Þorleifs Björnssonar gefur meðal annars að líta
þetta:
[...] fiat voluntas tua dominus jhesus xristus fres. ·†· pares † res
†· pax † vax nax † amen amen amen (s. 24)20
Auðséð er að töfraráð gamalla lækningahandrita eru ekki aðeins
torskilin þeim sem nú lesa þessi fræði, heldur má á stundum draga
í efa að skrásetjari hafi sjálfur skilið það sem sett var á blað. Til
dæmis eru í AM 434 a 12mo fyrirmæli um að rista tilteknar rún-
ir til að auka mátt lækninga. Þegar lesið er úr rúnunum er text-
inn þessi: Ólafr, Ólafr, Haralldr, Haralldr, Eiríkr. Á sömu síðu er
galdrastafur með þjófagaldri. (s. 367) Í lok handritsins gefur að líta
25 rúnir sem reynast svo ekki vera annað en latneska stafrófið rit-
að með rúnaletri: A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T U X Y
Æ Z Þ. (s. 394)19
Himintungl og hreinar meyjar
Gangur himintungla hafði áhrif á líðan fólks og náttúrufar, einnig
goðmögn þau sem dagarnir og mánuðirnir voru kenndir við.
Þannig þótti Þórsdagurinn sérlega góður til hverskyns læknis-
athafna.14
Blóðtökur með blóðhorni, bíldi eða (erlendis) blóðsugum tíðk-
aðist öldum saman af bæði lærðum og leikum og heyrðu til viður-
kenndri, lærðri læknisfræði. Ekki var þó sama hvenær blóð var
tekið. Til dæmis var ekki takandi blóð nema 13 daga í hverjum
mánuði, einkum í síðari hlutanum. Á síðasta kvartili tungls voru
allar blóðtökur álitnar gagnslausar. Því hafa gömlu lækninga-
bækurnar ítarleg fyrirmæli um það hvaða vikur og mánuðir ársins
henta blóðtökum á vissum stöðum líkamans eftir tunglstöðu.
Ungu fólki skyldi taka blóð með vaxandi tungli, en eldra fólki með
minnkandi tungli, og ekki var ráðlegt að taka blóð fyrstu fimm
dagana eftir fullt tungl. Ekki heldur um hundadagana.9
Fyrr á tíð var því og trúað að hlutir gætu dregið kraft eða eigin-
leika af öðrum hlutum. Við snertingu kæmist maður ekki aðeins í
samband við hlutinn efnislega heldur eiginleika hans einnig. Hár
af ósnortinni mey var eftirsótt til töfra þar sem það var talið bera
í sér óspilltan hreinleika hennar og lífskynngi sem ætlað var að
hefði æskileg og tilætluð áhrif.9 Gert var ráð fyrir einhvers kon-
ar geislaáhrifum milli sárs eða sjúkdóms og áhaldsins sem olli
ástandinu. Til dæmis uppgötvaði Paracelsus „hinn mikli uppreisn-
armaður gegn bókstafslærdómi læknisfræðinnar“ að það kæmi
sér betur að smyrja græðismyrsli á vopnið sem bitið hafði heldur
en sjálft sárið og gerði þar með ráð fyrir einhverskonar geislaáhrif-
um frá vopninu á sárið.25 Líklega hefur ástæðan þó fremur legið í
þeirri einföldu staðreynd að græðismyrsl fyrri alda voru ekki ýkja
heilnæm eða græðandi enda gerð úr ýmsum óþverra, jafnvel saur
manna eða dýra með tilheyrandi sóttkveikjum og bakteríum, að
ráði lærðustu manna þess tíma.
Í anda sömu hugmynda var leppur tekinn frá sári, lagður í vatn
sem hafði verið stráð samkenndardufti (pulvis sympatheticus) en
nafnið er tilkomið vegna þess að duftið átti að verka á blóð úr
sárinu án þess að lyfið snerti sárið sjálft.25 Þorkell Arngrímsson
(1629-1677), sóknarprestur í Görðum á Álftanesi og fyrsti lærði
læknir sem Íslendingar eignast, átti til dæmis lyfjaduft sem hann
nefndi Pulvis noster sympatheticus. Í riti sem við hann er kennt
og nefnist Curationes25 má finna ýmsar þekktar og viðurkenndar
lækningajurtir á borð við blágresi, sóleyjarrót, ljónslappa, muru,
hvannarót, kveisugras, vogsúru, hrísarfa og vallhumal (mellifolia) –
einnig merarmjólk sem þekkt er fyrir heilnæmi. Innan um eru þó
einkennilegir læknisdómar á borð við mjólk úr alhvítum, einlitum
hundi; regnmaðk; kiðlingablóð; kattarket; refsheila; mannsístru og
ýmiss konar saur og þvag. Ennfremur þessi ráð: