Saga - 2006, Blaðsíða 60

á milli stjórnvalda og viðhorfs almennings, sem virðist hafa haldið
hollustu sinni við hlutleysi af þjóðernisástæðum.
Þegar ráðamönnum bauðst skyndilega vernd Bandaríkjanna
1941, þágu þeir hana. Markmið þeirra var að leysa í einu vetfangi
allan þann höfuðvanda sem þeir höfðu glímt við í öryggis- og við-
skiptamálum frá því í kreppunni miklu. Herverndarsamningurinn
við Bandaríkin 1941 knúði þá hins vegar til að viðurkenna opinber-
lega, að þeir hefðu orðið að víkja af braut algjörs hlutleysis til að
verja landið fyrir Þjóðverjum og tryggja utanríkisviðskipti og að-
flutninga til landsins. Herverndarsamningurinn markaði því sögu-
leg tímamót, þó að þeirri stefnu takmarkaðs eða sveigjanlegs hlut-
leysis sem í honum fólst hafi í reynd verið fylgt allt frá hernámi
landsins. En ósamkvæmni á milli orða og athafna ráðamanna
minnkaði og einnig bilið á milli viðhorfs stjórnvalda og al-
mennings. Enda þótt sú stoð sem hlutleysið hafði raunverulega
hvílt á, þ.e. óbein vernd breska flotans og fjarlægðin frá meginland-
inu, hefði ekki dugað til að tryggja öryggi landsins, hélt hlutleysis-
yfirlýsingin frá 1918 gildi sínu sem tjáningarform þjóðernishyggju.
Ríkisstjórnir Íslands 1941–1945 héldu því áfram í hlutleysið sem
grundvallarstefnumið sem ekki væri unnt að fylgja á stríðstímum.
Samtímis héldu stjórnvöld uppi nánu samstarfi við Bandamenn inn
á við jafnt sem út á við. Þetta var staðfest með því að Íslendingar
gerðust ein af samstarfsþjóðum bandalagsins mikla gegn Þýska-
landi Hitlers. Engu að síður héldu Þjóðverjar áfram að viðurkenna
Ísland sem hlutlaust ríki til stríðsloka og leyfðu Íslendingum t.d. að
starfrækja áfram sendiráð sitt í Kaupmannahöfn eftir niðurfellingu
sambandslagasamningsins og stofnun lýðveldis 1944.102
Með því að þiggja hervernd Bandaríkjanna 1941 hugðust ís-
lenskir ráðamenn alls ekki slíta forn tengsl við Breta. Bretar voru í
raun þriðji aðilinn að herverndarsamningnum og þjóðstjórnin taldi
sig vera að styrkja stöðu Bretaveldis á Atlantshafi með því að opna
landið fyrir bandarískum her. Bandaríkjaforseti lýsti því aldrei yfir
að Ísland teldist á „Monroe-svæðinu“, heldur skilgreindi landið
sem útey Vesturálfu á mörkum Evrópu og Ameríku.103 Íslendingar
voru áfram háðir Bretum um útflutning og landið var eftir sem
Þ Ó R W H I T E H E A D60
102 Jón Krabbe, Frá Hafnarstjórn til lýðveldis. Minningar frá löngum embættisferli
(Reykjavík 1959), bls. 133–135.
103 FDRP. Complete Typescript Reports of Press Conferences, 1933–1945, 721.
25. febr. 1941. 753. 8. júlí 1941.
Saga vor 2006-NOTA-2 26.4.2006 17:26 Page 60