Saga - 2006, Blaðsíða 224

mæti þess. Á hinn bóginn finnst mér engan veginn ljóst að Grikkir séu því-
líkir frumherjar á sviði skýringarvísinda eins og hér er gefið í skyn. Ástæða
er að nefna hér athuganir fornfræðingsins Walters Burkerts, t.d. ritin The
Orientalizing Revolution og Babylon, Memphis, Persepolis. The Eastern Contexts
of Greek Culture (sem raunar kom of seint til þess að Andri gæti hagnýtt sér
hana). Þar er fjallað um „frumherjana“ frá Miletos og Pýþagóras og er ljóst
að þeir eru undir töluverðum austrænum áhrifum. Ekki er hægt að saka
Andra um að halda á lofti lífseigum goðsögnum um sérstöðu grískrar
menningar, en vægi og áherslur bókarinnar eru þó mótaðar af þeirri skýr-
ingarhefð.
Einnig hefði mátt rekja betur framlag múslima til stjarnvísinda þótt
vissulega sé gerð grein fyrir þeim í athyglisverðum kafla (bls. 184–88). Hér
virðist mér við sama vanda að etja og í tilviki Babýloníumanna. Höfundur
gerir sér grein fyrir að hlutur múslima hefur verið vanmetinn, en er of mót-
aður af hefðinni til þess að leiðrétta þann halla sem vert væri. Þetta kemur
töluvert að sök því að flestar merkustu breytingarnar á jarðmiðjumódeli
Ptólemaiosar á miðöldum áttu uppruna sinn í löndum islam. Full ástæða
væri til að geta um Ibn as-Shatir (1304–1375) frá Damaskus þar sem fræði-
menn hafa fyrir löngu bent á að útreikningar hans á göngu tunglsins og
Merkúrs samsvari því sem kom frá Kópernikusi síðar og Ibn as-Shatir hafn-
aði líka tilvist jafngöngupunktsins, sem var lykilatriði í heimsmynd
Ptólemaiosar (sjá t.d. Saliba, A History of Arabic Astronomy). Deila má um
hvort Kópernikus hafi verið undir beinum áhrifum frá as-Shatir, en ekki er
neitt tekið frá Kópernikusi þótt minnt sé á að sumt í útreikningum hans og
hugmyndum var ekki nýjung.
Í bókinni er fullyrt að um 1500 hafi „nær engin vísindastarfsemi“ verið
í löndum islam og finnst mér það ofsagt. Nægir að benda á Takiyüddin
Efendi (um 1526–1585) sem reisti stjörnuskoðunarstöð í Istanbul 1577 og
fann upp tæki sem líktust stjörnuskoðunartækjum Brahes. Takiyüddin not-
aði þriggja punkta kerfi til að reikna ummál sólar, en sú aðferð var þekkt
meðal arabískra vísindamanna þótt hún væri ekki notuð á Vesturlöndum
fyrr en á dögum Kópernikusar. Útreikningar Takiyüddins voru nákvæmari
en Tycho Brahes þannig að hann hlýtur að teljast meðal fremstu stjarnvís-
indamanna síns tíma. Eftir fráfall hans stöðnuðu þessi vísindi meðal
Ósmana, m.a. vegna óheppni hans á sviði stjörnuspádóma. Stjörnuskoðun-
arstöð Takiyüddins var eyðilögð 1580 eftir að honum hafði láðst að spá fyrir
um plágu sem lagðist á her Tyrkjasoldáns.
Enda þótt undirrituðum finnist hið evrósentríska sjónarhorn galli á
bókinni má skýra það með ríkjandi hefð innan vísindasögunnar. Endur-
skoðun hennar með aukinni hliðsjón af hlutdeild annarra menningarsam-
félaga en Evrópu er skammt á veg komin. Andri er mótaður af skrifum
helstu kenningasmiða á þessu sviði og má þar nefna Edward Grant og
Joseph Ben David. Einkum finnst mér skrif Grants byggjast á markhyggju,
þar sem hann er staðráðinn í að finna innri orsök fyrir því að vísindabylt-
R I T D Ó M A R224
Saga vor 2006-NOTA-2 26.4.2006 17:27 Page 224