Morgunblaðið - 06.10.2018, Blaðsíða 27

Morgunblaðið - 06.10.2018, Blaðsíða 27
27 MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. OKTÓBER 2018 Nú er áratugur liðinn frá falli íslensku bank- anna, fyrirtækja sem voru orðin óhemjustór miðað við stærð hag- kerfisins. Nógu stór til að gjaldþrot þeirra teldist meðal þeirra stærstu í sögunni. Það bættist svo við að Ís- land varð líka pólitískt fórnarlamb atburða- rásarinnar í hinni al- þjóðlegu fjármálakrísu. Það var m.a. vegna beitingar breskra hryðju- verkalaga og tilrauna erlendra ríkja og alþjóðastofnana til að þvinga ís- lenskan almenning til að greiða skuldir hinna föllnu fyrirtækja. Ógæfa Íslands fólst þó ekki síður í því að hér á landi litu sumir á banka- hrunið fyrst og fremst sem pólitískt tækifæri og hófu innanlandsátök þeg- ar við þurftum sem mest á því að halda að sameinast út á við til að verja sameiginlega hagsmuni þjóðar- innar. Dregin var upp sú mynd að efna- hagshrunið væri séríslenskt fyrir- bæri og til marks um að íslenskt sam- félag væri og hefði alltaf verið ómögulegt. Á sama tíma og við þurft- um að beita öllum kostum fullveldis- ins, þjóðrækni og samtakamáttar landsmanna varð til hugmyndin um „ónýta Ísland“. Hið helga hrun Fljótlega eftir fall bankanna og þá atburði sem því tengdust fór að birt- ast tilhneiging til að gera bankahrun- ið að nánast helgum viðburði í pólit- ískum tilgangi. Sú afstaða hefur tekið á sig ýmsar myndir. Atburðarás sem kallaði á rökræðu og greiningu var fljótlega gerð að goðsagnakenndri opinberun þar sem ströng helgiskrift útlistaði hvernig væri leyfilegt að tjá sig um atburðina. Þannig jafnaðist það á við trúvillu að tala um „svokallað hrun“ enda þótti slíkt tungutak gefa til kynna efasemdir um helgi atburðarins. Eitt af því sem oft hefur tal- ist til hrunspjalla er að halda því fram að at- burðarásin hafi átt sér eðlilegar og jafnvel fyr- irsjáanlegar skýringar. Slíkt þykir gera lítið úr því að um hafi verið að ræða einstaka opinberun, sameiginlegt áfall og nýtt upphaf. Að læra ekki af reynslunni Það að læra af reynslunni virðist ekki vera einn af stærstu kostum mannsins. Með því að líta fram hjá aðdragandanum og augljósum áhrifa- þáttum er dregið úr getunni til að læra af reynslunni af bankahruninu. Ef til vill þarf það þó ekki að koma á óvart. Þau sem helst höfðu mært hina ís- lensku útrás skiptu um hlutverk á einni nóttu og mörkuðu sér sess sem atvinnugagnrýnendur hins óvænta hruns og alls sem því tengdist. Þau sem höfðu þakkað eigin stefnu og EES-samningnum útrásina og vöxt bankanna voru til dæmis fljót að finna nýjar skýringar á öllu saman og boða inngöngu í ESB sem einu lausn- ina. Ekki svo óvænt Í raun hafði þó lengi verið furðu augljóst í hvað stefndi þótt erfiðara hafi verið að spá fyrir um hvernig og hversu snögglega það myndi gerast. Eftir að alþjóðafjármálakrísan hófst árið 2007 leið varla sá dagur að ég ræddi ekki við einhvern af kunn- ingjum mínum og vinum um atburða- rásina. Samtölin og skeytasending- arnar snerust jafnan um að furða sig á því hversu lengi menn kæmust upp með að láta eins og allt væri með felldu og um viðbragðaleysi stjórn- kerfisins og stjórnmálanna. Það var til að mynda hægt að fylgj- ast með viðskiptum íslensku bank- anna með eigin hlutabréf eða annarra banka á opnum vefsíðum á netinu. Viðskipti sem augljóslega voru gerð til að halda uppi virði hlutabréfanna. Margir sendu skeyti fram og til baka um þessar tilfæringar og grínuðust með hversu fáránlega augljós at- burðarásin væri. Sumir tilburðir bankanna við að sýna fram á styrk sinn fram á síðustu stundu þóttu hreinlega spaugilegir. Síðasta gleðistundin Þegar íslenska karlalandsliðið í handbolta sneri heim af Ólympíu- leikunum í Peking sumarið 2008, með silfurverðlaun, var efnt til hátíð- arhalda í miðborg Reykjavíkur. Ég og vinur minn, sem síðar átti eftir að koma mikið við sögu við úrlausn hafta- mála, sammæltumst um að fara í bæ- inn „til að upplifa síðustu gleðistund þjóðarinnar“ í bili. Þá var orðið full- ljóst í hvað stefndi. Með falli Lehman Brothers um miðjan september varð það svo ekki lengur umflúið. Það sem hafði gerst var ekki ein- stakur íslenskur atburður. Það var óhjákvæmileg afleiðing dæmigerðrar lánsfjárbólu, nokkurs konar pýra- mídasvindls sem byggðist á samspili eignaverðsþenslu og óhefts aðgengis að lánsfé sem svo stöðvaðist skyndi- lega svo bólan sprakk. Alþjóðakrísa Útrásin og hinn hraði vöxtur ís- lensku bankanna hafði verið afleiðing af þessari alþjóðlegu þróun og þeir urðu svo að fórnarlömbum hennar. Bankarnir höfðu nýtt það frelsi og þá hvatningu sem EES-samningurinn veitti þeim til að taka þátt í þróuninni. Stundum er sagt að á sínum tíma hafi orðið til sú ótrúlega mýta að ís- lensku bankarnir hafi verið betri en aðrir í viðskiptum og haft einhverja formúlu sem aðrir þekktu ekki. Raunin er þó sú að þeir voru ákaflega góðir í því sem flestallir bankar voru að gera á þeim tíma, taka sífellt meira fé að láni og lána það svo aftur út á hærri vöxtum. Gallinn var bara sá að bankar voru að gera einstaklega óskynsamlega hluti. Þó áttu íslensku bankarnir ekki metin í þessum efnum. Sem dæmi má nefna að þegar bankahrunið skall á reyndist Danske Bank hafa verið enn áhættusæknari en Kaupþing. Fjöldi annarra banka, gamalla og nýrra, í flestum löndum hins vestræna heims, hafði leikið sama leik. Munurinn var sá að vegna smæðar Íslands voru hin- ir áhættusæknu íslensku bankar óvenjustórir miðað við stærð hag- kerfisins. Það var því ekki raunhæft fyrir íslenska ríkið að dæla fjármagni skattgreiðenda inn í bankana til að halda þeim á floti. Fórnarlömb og tækifærismennska Margir höfðu farið illa út úr banka- hruninu. Einkum heimili með verð- tryggðar skuldir eða gengislán og þeir sem höfðu treyst bönkunum fyr- ir ævisparnaði sínum. Flest af þessu fólki bar harm sinn í hljóði og þráði fyrst og fremst réttlæti á meðan aðrir litu á áfallið sem pólitískt tækifæri. Þeir eygðu möguleika á að endur- hanna samfélagið eftir sínu höfði, framkvæma byltingu. Í því skyni þótti ýmsu til fórnandi. Þannig mátti fallast á ólögmætar kröfur erlendra ríkja, ríkja sem höfðu sjálf aukið á tjónið. Því meira tjón, þeim mun meiri staðfesting á þörfinni fyrir byltingu og endurskoðun á grundvallarreglum réttarríkisins. Af því leiddu jafnvel tilraunir til að fá fyrri valdhafa dæmda til fangelsis- vistar. Fyrir vikið gekk það gegn kenni- setningunni að benda á hina erlendu þætti bankahrunsins og leggja áherslu á varnir samfélagsins út á við. Þetta viðhorf virðist enn ríkjandi í sama hópi eins og sést best á við- brögðum við skýrslu Félagsvísinda- stofnunar Háskóla Íslands um al- þjóðlega áhrifaþætti bankahrunsins. Á sama tíma eru álitsgjafar sem leiddu orðræðuna um ónýta Ísland látnir útskýra málið fyrir lands- mönnum aftur og aftur. Stundum virðist sem álit manna sé þeim mun eftirsóknarverðara því oftar sem þeir hafa haft rangt fyrir sér. Niðurstaðan Áfram heldur svo innihaldslaust tal um hvernig eigi að bregðast við skorti á trausti á stjórnmálum. Svar núver- andi ríkisstjórnar er að skipa nefnd um málið og leggja til aukið kerfis- ræði. Raunin er hins vegar sú að það sem brást fyrir 10 árum var einmitt skortur á pólitískri forystu og gallað kerfisræði. Lausnirnar fólust í pólit- ískri sýn og lýðræðislegum ákvörð- unum byggðum á stjórnarskrá og fullveldi landsins. Eftir Sigmund Dav- íð Gunnlaugsson »Það sem hafði gerst var ekki einstakur ís- lenskur atburður. Það var óhjákvæmileg afleiðing dæmigerðrar lánsfjár- bólu, nokkurs konar pýramídasvindls sem byggðist á samspili eigna- verðsþenslu og óhefts aðgengis að lánsfé. Sigmundur Davíð Gunnlaugsson Höfundur er formaður Miðflokksins. Orsakir og afleiðingar Ísland hefur val um að vera í fremstu röð þjóða um heilbrigði eða eftirbátur annarra vest- rænna ríkja sem mun orsaka lakari heilsu þjóðarinnar. Hér á landi búum við að sterkum grunni í menntun heil- brigðisstétta og aðstöðu en okkur skortir fram- tíðarsýn um rekstur og árangur í heilbrigðis- málum. Á skömmum tíma hefur verið leyst farsællega úr erfiðri efnahagsstöðu Ís- lands, hagur okkar hefur vænkast og þá verður samstundis ákall um aukin fjárframlög. Það þarf hins vegar að svara spurningunni hvort framfarir heilbrigðiskerfisins felist eingöngu í auknum framlögum eða hvort rétt sé að hugsa um nýjar aðferðir með hag- ræðingu og betri þjónustu að leiðar- ljósi. Er nauðsynlegt að ríkisvaldið sé rekstraraðili þjónustunnar á sama tíma og það er einnig greiðandi henn- ar? Ríkisspítali mun ávallt verða til staðar og veita ákveðna þjónustu. Hann er hins vegar ekki alltaf best til þess fallinn að leysa öll verkefni eins og dæmin sanna. Samkeppni umfram aðgerðarleysi Stundum er mannauður ríkisspítala einfaldlega of dýr, eins og t.d. þegar sjúklingum er sinnt á bráðadeild sem frekar eiga að sækja þjónustu á heilsugæslu. En opinber heilsugæsla hefur brugðist, biðtími er allt of lang- ur og því leita sjúklingar til dýrustu starfsmanna heilbrigðiskerfisins. Það er ljóst að ef ekki verður gert sköru- legt átak til að laga aðgengi að ákveð- inni grunnþjónustu eins og t.d. öldr- unarþjónustu, geðheilbrigðisþjónustu og að sérfræðilæknum mun sinnuleys- ið kosta íslenskt þjóðfélag mikið og þá ekki bara í krónum talið. Það er þungur baggi fyrir samfélagið að bera ef margir hverfa af vinnu- markaði og geta ekki tek- ið þátt í daglegu lífi. Spurningin er hvort fela beri eingöngu ríkinu að leysa þann vanda eða auka samkeppni og frelsi á markað til að auka að- gengi allra og þar með hag þeirra? Villan um frelsið Þá kemur að umræðunni sem vinstra fólk vill aldrei heyra nefnda, samkeppni í heilbrigðismálum. Sú staðreynd að blandaður rekstur sé oft á tíðum heppilegri, hagkvæmari og betri en ríkisrekstur getur ekki staðist í þeirra huga. Fyrir þeim heftir frjáls markaður aðgang eða lokar jafnvel að- gengi að þjónustu. Á meðan þær full- yrðingar dynja yfir okkur horfum við upp á biðlista, dýrari lausnir eins og að senda fólk í aðgerðir erlendis eða eins og áður segir að bráðadeild sinni verkefnum heilsugæslunnar. Kerfið, eins og það er í dag, er einmitt að úti- loka aðgengi að grunnþjónustu. Sjúklingar sem hafa sótt þjónustu einkarekinnna heilbrigðisstofnana um árabil hafa yfir fáu að kvarta, þá allra síst greiðsluþátttöku eða þjónustu. Ef eitthvað er þá vilja þeir meira af slík- um rekstri, t.d. fleiri úrræði á borð við SÁÁ, Domus Medica, Orkuhúsið og einkareknar heilsugæslustöðvar. Væri ríkið að skrúfa frá krananum ef það býður þjónustu út til einkaaðila? Hvort er betra að gera eina aðgerð er- lendis eða þrjár á einkarekinni stofu hérlendis fyrir sömu upphæð? Þá er ótalið óhagræðið fyrir sjúklinginn sem þarf að ferðast til útlanda. Kerfið er í dag tvöfalt, annars vegar greiðsluþátt- taka ríkis með tilheyrandi biðlista og hins vegar möguleikinn að greiða úr eigin vasa og fá þjónustu strax. Augn- steinaaðgerðir eru dæmi um slíkt og í því felst ójöfnuður, í boði vinstri fólks. Heilbrigðismálin á oddinn Það hlýtur að vera markmið og hlutverk heilbrigðiskerfis að vinna á hagkvæman hátt með því að sinna og útskrifa sjúklinga frekar en að raða þeim á biðlista. Ríkið hefur tækin til að stýra aðgengi einfaldlega með greiðsluþátttöku sinni og að gera þá kröfu að læknar útskrifi fólk úr kerf- inu. Eru það ekki meðmæli með heil- brigðisþjónustu ef fólk fær meina sinna bót í stað þess að festast og jafnvel týnast í kerfinu? Við höfum séð það glöggt í háskóla- samfélaginu að samkeppni er af hinu góða. Það kallar á auknar kröfur um gæði kennslu, aðstöðu og samkeppni um nemendur sem þjónustuna sækja. Það sem mestu skiptir er að allir hafa aðgang og frelsi til að velja. Það gilda engin önnur lögmál í heilbrigðiskerf- inu. Ísland á að vera í forystu um framfarir í heilbrigðisþjónustu. Við höfum allt til brunns að bera annað en að standa eingöngu vörð um opinber- an rekstur. Við eigum að vera kerfið sem aðrir líta til og vilja læra af. Landssamband sjálfstæðiskvenna stendur fyrir fundaröð um heilbrigð- ismál í október þar sem rætt verður um núverandi stöðu og horft til þess hvernig má efla heilbrigði öllum til heilla. Við hvetjum alla áhugasama til að mæta á fundarröð sambandsins. Heilbrigði er okkar mál og fyrir því á Sjálfstæðisflokkurinn að tala. Eftir Völu Pálsdóttur »Hvort er betra að gera eina aðgerð erlendis eða þrjár á einkarekinni stofu hérlendis fyrir sömu upphæð? Vala Pálsdóttir Höfundur er formaður Landssambands sjálfstæðiskvenna. Heilbrigði er okkar mál Haustganga Nú fer að færast hauströkkur yfir landið en í staðinn tekur gróður á sig venjubundinn fjölbreytileika árstíðarinnar. Í Fossvogskirkjugarði þróast haustlitirnir sem annars staðar. Kristinn Magnússon
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.